نقش و عملکرد جهاد سازندگی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
فهرست مطالب
روایت کلی از نقش جهاد سازندگی در مهندسی رزمی دفاع مقدس
فصل اول: 1.تاریخچه تشکیل جهاد سازندگی
وضعیت مناطق محروم پیش از انقلاب اسلامی
نگاهی به مدیریت کشور بعد از انقلاب
نقش رهبری و مدیریّت تأسیسی در تحوّل اداری کشور
ویژگیهای نظام بوروکراسی ایران
تشریح وقایع و زمینههای تشکیل جهاد سازندگی
برنامه ریزی مبتنی بر رهنمودهای دیدار
نشستهای دانشجویی درباره حرکت بهسوی مناطق بحرانی
دستاوردهای دانشجویان از مأموریت به مناطق بحرانی
هدف و ضرورت برپایی جهاد سازندگی
تاریخچه تحولات وظایف و تشکیلات وزارت جهاد سازندگی
اساسنامه طرح جهاد سازندگی روستاها
متن آخرین پیام امام خمینی (ره) خطاب به جهادگران
کارنامه نخست فعالیت و عملکرد جهاد سازندگی
کارنامه 11 ماهه نخست فعّالیتها و عملکرد جهاد سازندگی
فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم
پروژههای اجرا شده توسّط جهاد سازندگی در زمینۀ عمران روستایی
میزان عملکرد پروژههای عمران روستایی جهاد سازندگی
مقایسه فعّالیتهای جهاد با فعّالیتهای ادارات دولتی
آمار و عملکرد سال های اولیه تاسیس جهاد سازندگی
شرح فعالیتهای کمیته کشاورزی جهاد سازندگی در اولین سال تأسیس
ارزش های اخلاقی و روحیه ایثارگری جهادگران جهاد سازندگی
الف) اثرات فعالیت جهاد سازندگی در محرومیت زدایی و افزایش رضایت روستائیان
ب) الگوهای توسعه وعمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی
ج) عملکرد توسعه وعمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن
الف) اثرات فعالیت جهاد سازندگی در محرومیت زدایی و افزایش رضایت روستائیان
ب) الگوهای توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی
ج) عملکرد توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن
اثرات اقتصادی – اجتماعی احداث راه روستایی
اثرات اقتصادی – اجتماعی آبرسانی
عملکرد جهاد سازندگی در امکانات برقرسانی و آبرسانی
نقش جهاد در تحول اداری در دستگاه های ستادی و سازمان های دولتی (جهاد خودکفایی)
روایت کلی از نقش جهاد سازندگی در پشتیبانی و کمکهای مردمی
نقش جهاد سازندگی در تشکیل ستادهای پشتیبانی جنگ در شهرها و روستاها
تشکیل گروه انصارالمجاهدین در پشتیبانی جنگ جهاد خراسان
اهداف و انگیزه تشکیل گروه انصارالمجاهدین در پشتیبانی جنگ جهاد
جمعآوری، بسته بندی، آمادهسازی و ارسال کمک های نقدی و غیر نقدی به جبههها
گزارش آماری فعالیتهای توزیعی و خدماتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی
طریقه جمعآوری کمکهای مردمی از روستاها
واحد خواهران حزبالله و اهمیت حضور و نقش آنان
جذب، آموزش و اعزام نیروهای مردمی از شهرها و روستاها به جبهه های نبرد
فعالیتهای بهداشتی و درمانی جهاد سازندگی در مناطق جنگی
ساخت انواع سنگرهای اجتماعی و انفرادی در پشت جبهه ها
فعالیت های فرهنگی و تبلیغاتی جهاد در جبهه و جنگ
اقدامات و فعالیتهای پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی
در امور لجستیک و تدارکات جبههها و سپاه و ارتش
فعالیتهای ستاد بازسازی مناطق جنگی جهاد سازندگی
روایت کلی از نقش جهاد سازندگی در مهندسی رزمی دفاع مقدس
معرفی ابعاد مهندسی رزمی در جبههها
تقسیمبندی فعالیتهای جهاد سازندگی و محورهای آن در طول دفاع مقدس:
دوره اول: از اوایل جنگ تا پایان سال 1361
دوره دوم: از اواخر سال 1364-1361
دوره سوم: از سال 1365 تا پایان جنگ
ارکان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد
فرماندهان قرارگاهها (کربلا، نجف، حمزه، نوح و رمضان)
فرماندهان تیپ و گردانهای مهندسی استانها
پشتیبانی و مهندسی جنگ استان مستقر در منطقه عملیاتی
اهمیت اقدامات مهندسی رزمی جهاد در جبههها
آثار مهندسی رزمی جهاد در عملیاتها
آمار و گزارش نقش پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در عملیاتهای دفاع مقدس
اقدامات همزمان مهندسی رزمی جهاد در عملیاتها
وظایف تیم های مهندسی رزمی جهاد در حین عملیات
اقدامات مهندسی رزمی جهاد بعد از عملیات برای جبههها
فعالیتهای مهندسی – رزمی گردان امام رضا (ع) بعد از عملیات کربلای 8
تسطیح و شن ریزی جاده ثاراللّه و آسفالت جاده رمضان
پروژه جاده بزرگ بقیه اللّه (ع)
لایروبی پل دژ عراقی و احداث خاکریز شهید کشمیری
آماده سازی و آسفالت قسمتی از دژ عراقی در منطقه
احداث جادههای شهید محمدی و شهید صاحبی
تثبیت و تقویت خطوط چدافندی رزمندگان اسلام در شمالی ترین نقطه کانال پرورش ماهی
مشارکت در احداث دژ سراسری فاطمه زهرا(س)
احداث سکو جهت دیده بانی و سنگر تانک
تقویت دیواره جنوبی کانال شهید باقری
اقدامات مهندسی رزمی جهاد برای آمادهسازی شرایط عملیاتها (قبل از عملیات)
معرفی اهم فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد در جبههها
تحقیقات مهندسی جهاد و اقدامات شاخص های آن:
روایت کلی از نقش مهندسی رزمی جهاد و چهره های ماندگار در عملیاتهای مختلف
اقدامات جهاد در تشکیل هستههای اولیه دفاع و مقابله با تجاوز دشمن
انواع آموزش های حرفه ای و تخصصی مورد نیاز رزمندگان
اقدامات اولیه جهاد در مرزهای جنوبی و غربی برای جلوگیری از پیشبرد دشمن
فعالیت های جهاد سازندگی در پشتیبانی جنگ
تشکیل اتاق جنگ جهاد در جنوب تشکیل ستادهای پشتیبانی ومهندسی رزمی جنگ جهاد – شوش – اهواز – اندیمشک
پل دوبهای شهید هزاردستان (پل جهادگران)
مهندسی رزمی در عملیات درون مرزی (پاکسازی ضد انقلاب)
بخش اول: فعالیت مهندسی قبل از عملیات
بخش دوم: فعالیت مهندسی در حین عملیات
بخش سوم: فعالیت مهندسی پس از عملیات
روایت کلی از اهم اقدامات شاخص مهندسی رزمی جهاد در عملیاتهای رزمندگان اسلام
فعالیتهای رزمی، مهندسی و عمرانی جهادگران جهاد سازندگی
فعالیتهای رزمی، مهندسی و عمرانی جهادگران جهاد سازندگی
اقدامات جاده های ماهشهر، آبادان، جادهی پیروزی، عملیات ثامنالائمه، و شکست حصر آبادان
نقش جهاد سازندگی در عملیات ثامن الائمه (ع) (شکست حصر آبادان)
احداث جاده سیدالشهدا – عملیات خیبر
ساخت و نصب پلهای شناور خیبر و کوثر 1 و 2
اقدامات جهاد در عملیات والفجر 8 (پل بعثت و احداث خاکریزها)
احداث خاکریز در عملیات والفجر 8
ساخت پل شناور خضر (جهت عبور سریع رزمندگان)
عملیات آبی – خاکی جهاد در عملیات کربلای 4 و 5
فعالیت قرارگاههای پشتیبانی جهاد در عملیات کربلای 5
اقدامات جهاد در عملیات بیتالمقدس
اقدامات جهاد در عملیات والفجر 10
اقدامات جهاد در عملیات فتحالمبین
سیر تحول احداث پلهای عبور سریع رزمندگان توسط مهندسی رزمی جهاد
تاریخچه پُل و پلسازی در جنگ تحمیلی
تشریح انواع پلهای نظامی (سازمانی)
1- پل سوار بر خود رو زرهی 1- وی – ال – بی:
3- طراده آبی خاکی. جی – اس – پی:
نقش مهندسی رزمی جهاد در تحول مهندسی آب و نقش آن در عملیات رزمندگان اسلام
چگونگی تشکیل گروهان پمپاژ مهندسی رزمی جهاد و روند شکلگیری آن در طول جنگ تحمیلی
عملیات والفجر 8 و نقش گروهانهای پمپاژ
برخی از فعالیتهای گروهانهای پمپاژ مهندسی رزمی جهاد
طراحی و ساخت خودروهای شمتیدار عبور رزمندگان در مناطق رمال و شنی
طراحی و ساخت خودرو باتلاق رو برای عبور از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت فرش باتلاق برای عبور رزمندگان از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت بالن ابابیل (پدافند غیرعامل)
طرح پل فلزی قادر (با دهانه متغیر)
ساخت پایگاههای موشکی برای ارتش و سپاه توسط مهندسی رزمی جهاد
ساخت پایگاه موشکی در منطقهی میشداغ
تدوین محتوا برای صحن عمومی (تعیین موضوعات اصلی)
زمینه ها و شرایط اجتماعی تشکیل جهاد سازندگی
کارنامه نخست فعالیت ها و عملکرد جهاد سازندگی
آمار و عملکرد سال های اولیه تاسیس جهاد سازندگی
نقش جهاد در تحول اداری در دستگاه های ستادی و سازمان های دولتی (جهاد خودکفایی).
جلد دوم: تبیین نقش جهاد سازندگی در پشتیبانی و کمکهای مردمی
فعالیت های فرهنگی و تبلیغاتی جهاد در جبهه و جنگ
تببین نقش جهاد سازندگی در مهندسی رزمی دفاع مقدس
تبیین نقش مهندسی رزمی جهاد و چهره های ماندگار در عملیاتهای مختلف
تبیین نقش مهندسی رزمی جهاد و چهره های ماندگار در عملیاتهای مختلف
تبیین اهم اقدامات شاخص مهندسی رزمی جهاد در عملیاتهای رزمندگان اسلام
تبیین اهم اقدامات شاخص مهندسی رزمی جهاد در عملیاتهای رزمندگان اسلام
فعالیتهای رزمی، مهندسی و عمرانی جهادگران جهاد سازندگی.
تدوین محتوا برای صحن عمومی (تعیین موضوعات فرعی)
زمینه ها و شرایط اجتماعی تشکیل جهاد سازندگی
وضعیت مناطق محروم پیش از انقلاب اسلامی
نگاهی به مدیریت کشور بعد از انقلاب نقش
نقش رهبری و مدیریّت تأسیسی درتحوّل اداری کشور
تأسیس نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران
ویژگیهای نظام بوروکراسی ایران
تشریح وقایع و زمینههای تشکیل جهاد سازندگی
نشستهای دانشجویان (جلسات با نخستوزیر)
نشستهای دانشجویی درباره حرکت بهسوی مناطق بحرانی
دستاوردهای دانشجویان از مأموریت به مناطق بحرانی
هدف و ضرورت برپایی جهاد سازندگی
نشستهای دانشجویی برای برنامۀ سازندگی
نشست دوم هماندیشی دانشجویان (هماهنگیهای موازی تهران- استانها)
تشکیل کمیتههای سازندگی روستایی
تقدیم طرح جهاد برای سازندگی به رهبر انقلاب
تصویب قانون اساسی و جهاد سازندگی
همکاری مردم و روحانیت در تحکیم جهاد سازندگی
تاریخچه تحولات وظایف و تشکیلات وزارت جهاد سازندگی
اساسنامه طرح جهاد سازندگی روستاها
دوره های تحول وظایف و تشکیلات در ساختار سازمانی وزارت جهاد سازندگی
تغییرات وظایف و تشکیلات جهاد سازندگی در دورههای مختلف
عوامل و زمینه های ادغام وزارتخانه های جهاد و کشاورزی
سیر تحوّل جهاد سازندگی و ماهیت فعّالیتهای آن
متن آخرین پیام امام خمینی (ره) خطاب به جهادگران
کارنامه 11 ماهه نخست فعّالیتها و عملکرد جهاد سازندگی
فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم
اثرات فعّالیتهای جهاد و دستاورهای آن
وجود موانع و تعارض های رنج آور در مسیر بقای نهاد جهاد سازندگی
فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم با محوریت توسعه روستایی
پروژههای اجرایی جهاد سازندگی در زمینۀ عمران روستایی
حجم عملکرد پروژههای عمران روستایی جهاد سازندگی
مقایسه فعّالیتهای جهاد با فعّالیتهای ادارات دولتی
اطلاعیه دفتر مرکزی جهاد سازندگی (در سال 1359)
کارنامه عملکرد 11 ماهۀ اول جهادسازندگی تا مرداد 1359
فعّالیتهای دفتر مرکزی جهاد سازندگی (کمیتۀ کشاورزی)
ستاد هماهنگی امور مهاجرین جنگی
واحدهاى تولید گروهى ـ تعاونىهاى تولیدى مشاع
هیات هاى هفتنفرى واگذارى زمین
فعالیت ها و عملکرد جهاد در مناطق محروم
پروژههای اجرا شده توسط جهاد سازندگی در زمینۀ عمران روستایی
میزان عملکرد جهاد سازندگی در پروژههای عمران روستایی
حوزه اجرایی فعالیتهای جهاد سازندگی
گزارش عملکرد جهاد سازندگی: انواع فعالیتهای اجرایی در سال اول
شرح فعالیتهای کمیته کشاورزی جهاد سازندگی در اولین سال تأسیس
ارزش های اخلاقی و روحیه ایثارگری جهادگران جهاد سازندگی
ب) تبلور ایثارگری در زندگی شهدای جهاد سازندگی
برخی از بنیانگذاران شهید جهاد سازندگی
الف) اثرات فعالیتهای جهاد سازندگی در محرومیت زدایی و رضایت روستائیان
ب) الگوهای توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی
ج) عملکرد توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن
دیدگاههای مسئولان جهاد سازندگی درخصوص اشتغال و بازسازی پس از جنگ تحمیلی
تجربیات جهاد در زمینه برنامهریزی منطقهای
وضعیت توسعه زیر ساختهای روستایی ایران در دو دهه حضور جهاد سازندگی
گزارشی از محرومیت و فقر مردم در قبل از انقلاب (منطقه جازموریان)
شکلگیری نهادهای انقلابی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
جلد دوم: تبیین نقش جهاد سازندگی در پشتیبانی و کمکهای مردمی
فعالیتهای امداد پزشکی منطقهی غرب کشور، محورهای عملیاتی قرارگاه نجف اشرف (باختران و ایلام)
عوامل موثر در میزان ایمنی سنگرها
انواع مصالح و مزایا و معایب آنها
مختصری از سیر تکامل ثبت وقایع جنگ
ضرورت تشکیل واحد کمپرسی در ستاد پشتیبانی جنگ جهاد
ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در زمان جنگ
فعالیتهای جهاد سازندگی بعد از قطعنامه ۵۹۸
جلد سوم: تببین نقش جهاد سازندگی در مهندسی رزمی دفاع مقدس
ارکان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد
اهمیت اقدامات مهندسی رزمی جهاد در جبههها
آثار مهندسی رزمی جهاد در عملیاتها 215
آمار و گزارش نقش پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در عملیاتهای دفاع مقدس
اقدامات همزمان مهندسی رزمی جهاد در عملیاتها
وظایف تیمهای مهندسی رزمی جهاد در حین عملیات
اقدامات مهندسی رزمی جهاد بعد از عملیات برای جبههها
فعالیتهای مهندسی – رزمی گردان امام رضا (ع) بعد از عملیات کربلای 8
لایروبی پل دژ عراقی و احداث خاکریز شهید کشمیری
آماده سازی و آسفالت قسمتی از دژ عراقی در منطقه
احداث جادههای شهید محمدی و شهید صاحبی
تثبیت و تقویت خطوط چدافندی رزمندگان اسلام در شمالی ترین نقطه کانال پرورش ماهی
مشارکت در احداث دژ سراسری فاطمه زهرا(س)
احداث سکو جهت دیده بانی و سنگر تانک
تقویت دیواره جنوبی کانال شهید باقری.
اقدامات مهندسی رزمی جهاد برای آمادهسازی شرایط عملیاتها (قبل از عملیات)
فعالیتهای قبل از عملیاتهای جهاد سازندگی
اهم فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد در جبههها
فعالیت خاکریز زنی جهاد در قبل از عملیات ثامن الائمه
احداث خاکریز در عملیات کربلای یک (جنگ خاکریزها)
احداث خاکریز در ارتفاعات سوزنی
خاکریز در محور جاده شهید رحمانی
خاکریز در جاده قدیمی لوله آب نفت شهر
خاکریزی در پشت ارتفاعات کهنه ریگ
احداث خاکریز در پایگاه آیتا... منتظری
احداث 5/2 کیلومتر خاکریز در سومار
احداث خاکریز در محل اورژانس شهید رضوی
احداث خاکریز در ماههای پایانی سال 1366.
احداث انواع جادهها در خطوط مقدم و پشت جبههها
بازسازی و تعریض دژ در عملیات کربلای 4 و 5
احداث انواع پلهای ثابت، متحرک و پیشساخته
پل های نصب شده در مناطق گوناگون توسط مهندسی رزمی ستاد خراسان
نصب پل در محور گمجن 2 به گمجن 1
نصب پل در محور گمجن 1 به گمجن 3
بازسازی پل روی جادهای در امتداد جاده شهید کاشیپور
عملیات مهندسی در امتداد رودخانه کنگاکش
تکمیل پل حائل گیلان غرب و پل کنگاکش
احداث انواع کانالهای آبی برای انتقال آب در خطوط مقدم و پشت جبههها
نحوه کار و آرایش ماشینآلات در استحکامات و عملیات خاکی (خاکریزها)
احداث خاکریز در انواع مناطق و زمینها:
الف-رودخانهها و کانالهای آبی
آمار و عملکرد قرارگاههای پنجگانه جهاد در جنگ تحمیلی
سنگرهای پنج ضلعی و سنگرهای آرمکو
3.عملیات طریق القدس (فتح بستان).
تبیین نقش مهندسی رزمی جهاد و چهره های ماندگار در عملیاتهای مختلف
اقدامات جهاد در تشکیل هستههای اولیهی دفاع و مقابله با تجاوز دشمن
انواع آموزش های حرفه ای و تخصصی مورد نیاز رزمندگان
اقدامات اولیه جهاد در مرزهای جنوبی و غربی برای جلوگیری از پیشبرد دشمن
فراخوان سراسری جهادگران ازسراسرکشور برای دفاع ازحمله دشمن
تشکیل ستادهای پشتیبانی ومهندسی رزمی جنگ جهاد – شوش – اهواز – اندیمشک
نقش فرماندهان شهید طرحچی، ناجیان، رضوی، و ساجدی در شکلگیری و سازماندهی تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد
گفتگو با حاج ابوالفضل حسن بیگی در خصوص شهید ناجیان
نقش شهید مهندس پورشریفی در سیر تکاملی مهندسی رزمی جهاد
سخن مقامات و همرزمان و همرهان مهندس پورشریفی پس از شهادت
پیام مهندس پورشریفی به جهادگران
نقش شهید الشریف و شهید حاج اسدالله هاشمی در ترابری و لجستیک پ م ج ج
حاج اسدالله مدیری با درایت و فرماندهی مهربان
عملیات کربلای 8 و نقش گروهان پمپاژ
پل دوبهای شهید هزاردستان (پل جهادگران)
مطالعه جغرافیای حاشیه رودخانه کارون
اقدامات مهندسی رزمی جهاد در مناطق رملی – باطلاق
احداث جادههای کوهستانی و برفگیر در غرب و شمالغرب توسط مهندسی رزمی جهاد
مهندسی رزمی در عملیات درون مرزی (پاکسازی ضد انقلاب)
فعالیت های مهندسی رزمی جهاد در احداث جاده در مناطق کوهستانی
شهید مهندس پورشریفی طراح بزرگترین پل شناور تاریخ جنگهای دنیا (پل خیبر)
نقش شهید مهندس پورشریفی در طراحی و ساخت پل خیبر
نقش شهید آوینی در انعکاس فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد و دفاع مقدس
جلد پنجم: تبیین اهم اقدامات شاخص مهندسی رزمی جهاد در عملیاتهای رزمندگان اسلام
اقدامات جاده های ماهشهر، آبادان، جادهی پیروزی، عملیات ثامنالائمه، و شکست حصر آبادان
جاده وحدت، کلید پیروزی عملیات ثامن الائمه و شکستن حصر آبادان
ساخت پلهای دوبهای شناور – عملیات ثامن الائمه
احداث جاده سیدالشهدا – عملیات خیبر
پ) نحوه همکاری جهاد با ارگانهائی دیگر در زمینه ساخت پل
ج) مشکلات موجود در تهیه مواد اولیه پل
چ) مشکلات عمده موجود در زمینه ساخت پل
ر) فرق این پل با دیگر پلهای نظامی
اقدامات جهاد در عملیات والفجر 8 (پل بعثت و احداث خاکریزها)
احداث خاکریز در عملیات والفجر 8
ساخت پل شناور خضر (جهت عبور سریع رزمندگان)
عملیات آبی – خاکی جهاد در عملیات کربلای 4 و 5
آبرفتگی بوبیان و کانال پرورش ماهی
مستندی از فعالیت قرارگاه های پشتیبانی جهاد در عملیات کربلای 5
فعالیت قرارگاههای پشتیبانی جهاد در عملیات کربلای 5
موقعیت گروهان پمپاژ قبل از ورود به عملیات کربلای 5
عملکرد گروهان پمپاژ در طول عملیات کربلای 5
اقدامات جهاد در عملیات بیتالمقدس
خطوط پدافندی نیروهای خودی و دشمن قبل از عملیات
فعالیتهای جهاد باختران در عملیات والفجر 10
اقدامات جهاد در عملیات فتحالمبین
نقش ستاد مهندسی رزمی جهاد سمنان
طرق مختلف احداث خاکریزهای مقطع مقطع و ممتد
انواع خاکریز از نظر کاربرد (ماموریت)
احداث خاکریز پشت به دشمن و احداث خاکریز رو به دشمن
خاکریز پیچ کوشک در منطقه عملیاتی خیبر
خاکریز مهم 500 متری در خط ل 25 کربلا در عملیات کربلای 5
خاکریزهای دو جداره 14 کیلومتری در عملیات رمضان
احداث سیل بند و کانال دفاعی با استفاده از دو ردیف خاکریز در عملیات رمضان
خاکریزهای مهم در عملیات والفجر 8
خاکریز جاده فاو البحار، و فاو بصره
خاکریز بین کارخانه نمک و جاده فاو-ام القصر
خاکریز دو جداره از حد فاصل خط مرتضی قربانی (لشکر 25 کربلا) تا عقبه
خاکریز دوجداره کنارههای اروند
تاریخچه پُل و پلسازی در جنگ تحمیلی
الف) طبقهبندی از نظر مصالح تشکیل دهنده
ب) طبقهبندی از نظر سیستم مقاوم مصالح
ج) طبقهبندی از نقطه نظر کابرد بعدی پل
ث) طبقهبندی از نظر فرم تقاطع یا معبر
تشریح انواع پلهای نظامی (سازمانی)
نقش مهندسی رزمی جهاد در تحول مهندسی آب و نقش آن در عملیات رزمندگان اسلام
چگونگی تشکیل گروهان پمپاژ مهندسی رزمی جهاد و روند شکلگیری آن در طول جنگ تحمیلی
پمپ خندق بر روی سکوهای فولادی مربع شکل چهار پایهدار.
عملیات والفجر 8 و نقش گروهان های پمپاژ
برخی از فعالیت های گروهان های پمپاژ مهندسی رزمی جهاد
مسیر کانال به طرف غرب جاده فاو- البحار
طراحی و ساخت خودروهای شمتیدار عبور رزمندگان در مناطق رمال و شنی
طراحی و ساخت خودرو باتلاق رو برای عبور از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت فرش باتلاق برای عبور رزمندگان از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت بالن ابابیل (پدافند غیرعامل)
طرح پل فلزی قادر (با دهانه متغیر).
ساخت پایگاههای موشکی برای ارتش و سپاه توسط مهندسی رزمی جهاد
ساخت پایگاه موشکی در منطقهی میشداغ
تعیین محدوده زمانی، جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی جهاد سازندگی
محدوده و شرایط سیاسی و اجتماعی:
دوره اول: از اوایل جنگ تا پایان سال 1361
دوره دوم: از اواخر سال 1364-1361
دوره سوم: از سال 1365 تا پایان جنگ
محدوده سازمانی و تشکیلات جهاد سازندگی (ارکان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد)
شکل گیری و محدوده جغرافیایی قرارگاه های پنجگانه هدایت امور مهندسی رزمی جنگ:
تدوین محتوا برای صحن عمومی (عملکردهای ویژه)
طراحی و ساخت خودروهای شمتیدار عبور رزمندگان در مناطق رمال و شنی
طراحی و ساخت خودرو باتلاق رو برای عبور از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت فرش باتلاق برای عبور رزمندگان از مناطق باتلاقی
طراحی و ساخت بالن ابابیل (پدافند غیرعامل)
طرح پل فلزی قادر (با دهانه متغیر)
ساخت پایگاه موشکی در منطقهی میشداغ
جزئیات عملکرد طراحی و ساخت پلهای استراتژیک:
پل قادر (پلهای فلزی با مقطع متغیر)
اهم فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد در جبههها
احداث انواع سنگر در مناطق رملی، مناطق آبی، مناطق باتلاقی، مناطق کوهستانی، مناطق رودخانهای
احداث سنگر بتونی در عملیات کربلای 6
احداث مواضع تانک و آتشبار در عملیات مسلم بن عقیل
بازسازی و تعریض دژ در عملیات کربلای 4 و 5
عملکرد ویژه جلسه مشترک فرماندهان ارشد سپاه و جهاد در سال 1361:
طراحی و ساخت بالن ابابیل (پدافند غیرعامل)
طرح پل فلزی قادر (با دهانهی متغیر)
ساخت پایگاههای موشکی برای ارتش و سپاه توسط مهندسی رزمی جهاد
ساخت پایگاه موشکی در منطقهی میشداغ
تدوین محتوا برای صحن عمومی (تعیین نقش آفرینان )
پیشتازان شهادت در جهاد سازندگی در مرداد ، ۱۳۵۹
نقش بنیانگذاران شهید جهاد سازندگی
نقش زنان جهادی در پشتیبانی از رزمندگان اسلام
نقش فرماندهان شهید طرحچی، ناجیان، رضوی، و ساجدی در شکلگیری و سازماندهی تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد
نقش شهید مهندس پورشریفی در سیر تکاملی مهندسی رزمی جهاد
نقش شهید الشریف و شهید حاج اسدالله هاشمی در ترابری و لجستیک پ م ج ج
حاج اسدالله مدیری با درایت و فرماندهی مهربان
عملیات کربلای 8 و نقش گروهان پمپاژ
نقش شهید مصطفی هزاردستان در ابتکار عمل برای ساخت پل بشکهای
پل دوبهای شهید هزاردستان (پل جهادگران)
نقش شهید مهندس پورشریفی در طراحی و ساخت پل خیبر
نقش شهید مهندس بهروز پورشریفی در ساخت و طراحی پل شناور خیبر (1)
نقش شهید آوینی در انعکاس فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد و دفاع مقدس
نقش اولین گروههای اعزامی در طرح تشکیل جهاد سازندگی
نقش هسته مرکزی نهضت دانشجویی (گروه پانزده نفره) در شکل گیری اولیه جهاد سازندگی
تدوین محتوا برای صحن عمومی (نتایج و دستاوردها)
دستاوردهای راهبردی مأموریت به مناطق بحرانی پس از دیدار امام خمینی (ره):
احداث واجد جهاد در همه مناطق کشور و تعامل سازنده و راهبردی آنها با ستاد مرکزی در انجام وظایف محوله:
وظایف راهبردی تیم های مهندسی رزمی جهاد:
نتایج و دستاوردهای مراکز تحقیقاتی و صنعتی در پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی
سیر تکاملی مراکز تحقیقاتی و صنعتی
سنگرهای پنج ضلعی و سنگرهای آرمکو
3.عملیات طریق القدس (فتح بستان).
وجود نیروهای داوطلب و سرمایهگذاری دولت برای توسعه و بهسازی روستاها از طریق جهاد قابلتوجه بوده است
پیروزی رزمندگان اسلام از طریق عملیات مهندسی رزمی جنگ جهاد و خلاقیتها و چارهاندیشیها
دستاوردهای عملیاتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی:
آثار مهندسی رزمی جهاد سازندگی در سال اول جنگ:
نتایج و دستاوردهای مهندسی رزمی جهاد سازندگی در سال دوم جنگ:
نتایج و دستاوردهای پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در «عملیاتهای دفاع مقدس»
احداث سنگر بتونی در عملیات کربلای 6:
احداث مواضع تانک و آتشبار در عملیات مسلم بن عقیل:
اقدامات ارزشمند و ظهور خلاقیت ها در مهندسی جنگ جهاد سازندگی
نتایج و دستاوردهای تاکتیکی مهم عزیمت گردانهای مهندسی-رزمی و متخصص جهاد سازندگی
دستاوردهای آماری از سهم عمدهای از هزینه اعتبارات توسعه
تعداد جبهه های و انتخاب نوع استراتژی نظامی در زمینه مهندسی جنگ
آمار خسارات در ستاد بازسازی مناطق جنگی جهاد سازندگی:
شرح فعالیتهای جهاد اصفهان در شش ماههی دوم سال 61:
جهاد سازندگی مازندران و بازسازی شهر سوسنگرد و دشت عباس:
فعالیتهای جهاد سازندگی در حوزهی بازسازی پیش از قطعنامه ۵۹۸
آمار فعالیتهای جهاد سازندگی در بازسازی مناطق جنگی در سطح کشور:
آمار شهدا در احداث خاکریز در نبرد دهلاویه
خلاصه آمار خاکریزهای احداث شده در عملیات والفجر هشت
تدوین محتوا برای صحن عمومی (تعیین نقاط عطف) 455
پیام امام در 27خرداد سال 1358 نقطه عطفی در تاریخ انقلاب بود:
قانون تشکیل وزارت جهاد سازندگی، نقطه عطفی در تاریخ انقلاب بود:
قانون تشکیل ستاد جنگ جهاد سازندگی، نقطه عطفی در تاریخ کشور بود:
تشکیل گروه انصارالمجاهدین در پشتیبانی جنگ جهاد خراسان:
اقدامات همزمان مهندسی رزمی جهاد در عملیاتها نقطه عطفی در پیروزی جنگ بود:
احداث سه سایت موشکی «هاگ» جهاد سازندگی خراسان، نقطه عطفی در پیروزی بود:
وجود جهادگران جهاد سازندگی و حضور گسترده آنان در جنگ، نقطه عطفی در تاریخ کشور بود:
شهید حسین ناجیان نماد شکل دهنده و سازماندهی تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد 476
شهید سید محمدتقی رضوی نماد از خود گذشتگی و شکل دهنده سازماندهی تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد.
شهید حاج هاشم ساجدی نماد شهادت آگاهانه و نماد شکل دهنده و سازماندهی تشکیلات مهندسی رزمی جنگ جهاد.
شهید مهندس بهروز پورشریفی نماد خودباوری، تواضع، متکی به دانش و تخصص
شهید حاج اسدالله هاشمی نماد در ترابری و لجستیک پ م ج ج و نماد درایت و فرماندهی مهربان.
شهید مرتضی آوینی نماد انعکاس فعالیتهای مهندسی رزمی جهاد و دفاع مقدس
شهید رحمان دادمان، نماد الگوی خدمت جهادی و خدمت عالمانه. 476
الف): آثار فیزیکی (یاد و نام شهدا در آثار)
احداث انواع جادهها در خطوط مقدم و پشت جبههها به نام شهدا
احداث انواع کانالهای آبی به نام شهدا
کانال شهید وظیفه دوست (خلیلی)
احداث پل های استراتژیک، نماد پیروزی در دفاع مقدس و جهاد علمی
نقش و عملکرد جهاد سازندگی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اکنون که مجموعه تدوین محتوای نقش و عملکرد جهاد سازندگی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس نگارش میشود، حدود30 سال از پایان جنگ تحمیلی و دفاع مقدس میگذرد. در آن سال ها، جهاد سازندگی به عنوان بزرگترین و وسیعترین نهاد انقلابی همسان با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای ایفای نقش بازوی سازندگی انقلاب از روزهای آغازین آن با پیام رهبر کبیر انقلاب، امام خمینی (ره) در ۲۷ خرداد ۱۳۷۸ به طور رسمی فعالیت خود را آغاز نمود. جهادگران همچون رودی در شریانهای تشنه میهنمان جاری شدند و با حضور خود در اقصی نقاط کشور پیام انقلاب اسلامی را به مردم ستم دیده و محروم رسانده و اثرات بسیاری در زدودن فقر و محرومیت روستائیان و عشایر و مناطق محروم به جای گذارند.
طعم شیرین ثمرات فعالیتهای جهاد سازندگی هنوز در آحاد جامعه احساس میشد که دشمنان و ضدانقلاب برای بدست آوردن پایگاه مردمی، نیروهای خود را در نقاط حساس کشور همچون کردستان، سیستان و بلوچستان، گنبد، خوزستان و شمال کشور متمرکز کردند، بدین سبب جهادگران از سوی خوانین و طرفداران برجای مانده از رژیم ستمشاهی و از سویی دیگر از جانب ضدانقلاب همواره مورد هجوم قرار گرفته و تهدید میشدند، تا آنجا که جهادگران قبل از آغاز جنگ تحمیلی شهدای سازندگی را تقدیم انقلاب کردند.
سرانجام این مقطع از تاریخ کشورمان یعنی ۳۱/۶/۱۳۵۹ تا پایان جنگ با سرافرازی و سربلندی ملت قهرمان ایران و با پیروزی و عقب راندن و شکست دشمن متجاوز و یأس و ناامیدی دشمنان و استکبار جهانی در تاریخ ثبت گردید.
رشد و تعالی سازمان رزم و دفاع در یگانهایی مانند سپاه و ارتش و صنایع دفاعی و بویژه مهندسی رزمیجنگ توسط پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی از اثرات و برکات انکارناپذیر دفاع مقدس بوده که همه این برکات حاصل ایثارگری رزمندگان و جانفشانی شهدای عزیز و جانبازی خیل عظیم فرزندان این مرزوبوم است.
جهادگران جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی، بیادعا، گمنام و مخلصانه حضور پیدا کردند و چنان در تحقق هدف مقدس خود حماسه آفریدند و جانفشانی کردند، که رهبر کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) در پیامشان جهادگران را نه تنها «سنگرسازان بیسنگر» لقب دادند، بلکه تاکید داشتند «اگر نبود فعالیتهای جهاد سازندگی، پیروزیها در جنگ به این سرعت بدست نمیآمدند» و این بزرگترین و پرارزشترین درجه و بهترین توصیف برای جهادگران است.
از ویژگیهای عمده فعالیتهای جهاد سازندگی در دفاع مقدس علاوه بر روحیات معنوی متعالی جهادگران عملکرد ممتاز آنان در زمینههای مهندسی رزمی و تخصصی جنگ است، فعالیتهای جهاد سازندگی در دفاع مقدس ویژگیهای خاصی داشت و در طول فعالیت خود توانست با ارائه خدمات مهندسی رزمی قبل از عملیات، در حین عملیات و در بعد از عملیات، راهگشای بسیاری از موانع و مشکلات و گرههای کور جنگ باشد. اجرای بزرگترین و سخت ترین پروژههای عمرانی و عملیات آبی خاکی با دقت و کیفیت بالا و سرعت زیاد و کمترین هزینه که دارای حساسیت بالای عملیاتی هستند، از جمله ویژگیهای بارز فعالیتهای جهادگران در دفاع مقدس میباشد.
فصل اول: 1.تاریخچه تشکیل جهاد سازندگی
خاستگاه صدور فرمان تشکیل جهاد سازندگی را میبایست در مجموعهی در هم تنیدهای از علل و عواملی سیاسی، اجتماعی، شرایط فرهنگی و خاستگاههای اقتصادی و تاریخی ایران، در پیش و پس از انقلاب اسلامی سال پنجاه و هفت ریشهیابی کرد. مانند وضعیت مناطق محروم و روستایی و قدرت یافتن بیش از پیش خوانین و بیشتر شدن فاصلهی طبقاتی در قبل از انقلاب. نیروهای گستردهی مردمی، در پی انقلاب و در کوران هیجان و شور انقلابی، قابلیت قابل توجهی برای رفع محرومیت و رسیدگی به وضعیت موجود تلقی میشد، لذا در این شرایط بود که امام خمینی با درایت و تدبیر خود، فرمان تشکیل نهادی مردمی را برای خدمت به محرومین و نیازمندان صادر کرد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که نظام ارزشی و مدیریت جامعه با تحولی بسیار عمیق روبرو گردید، لزوم تغییر ساختها و سازمانهای اداری به شدت احساس میشد. به دنبال این امر بود که سازمانها و نهادهایی با رویکردهای ایدئولوژیک، متناسب با کارکردهای ویژه، و به منظور از بین بردن شکافهای به وجود آمده ناشی از اجرای سیاستهای رژیم گذشته پیریزی شدند. لذا آغاز فعالیتهای جهاد سازندگی بصورت رسمی یا به عنوان یک دستگاه اجرایی در کشور تقریبا با شروع انقلاب تقارن داشت.
ترمیم خرابیهای رژیم گذشته بویژه در مناطق روستایی و عشایری کشور
محرومیتزدایی و ارائه خدمات گسترده عمرانی، رفاهی، بهداشتی و آموزشی به روستائیان و عشایر
ابلاغ و انتقال پیام انقلاب اسلامی به دورافتادهترین مناطق روستایی که عمدتاً توسط عناصر و گروههای ضد انقلاب آماج توطئه بودند
فراهم آوردن زمینه حضور و مشارکت گسترده روستائیان در تولید و خودکفائی غذایی کشور
ناتوانی و ضعف مفرط دستگاههای سنتی موجود و لزوم بسیج امکانات و نیروها برای آبادانی کشور.
وضعیت مناطق محروم پیش از انقلاب اسلامی
میزان فقر و محرومیت اغلب روستاها که از رژیم پهلوی به جای مانده بود آنچنان گسترده بود که شرایط رفع ابتداییترین نیازها نیز در روستاها یا وجود نداشت و یا مردم را به مضیقه می انداخت و ویرانههایی بود که ساکنانش با فقر مادی و غیرمادی دست به گریبان بودند. خاطرات زیادی از جهادگران در مناطق روستایی نقل شده است که از وضع هولناک معیشت روستاییان در مناطق محروم خبر می¬دهد. به عنوان مثال، در روستای امام حسن از توابع بندر گناوه (مانند بسیاری از روستاهای دیگر)، آب آشامیدنی مردم روستا، از چاههایی تأمین می-شد که در فصول بارانزا آب در آنها جمع میشد و مردم در باقی سال از همان آب استفاده میکردند. چاههایی که به تدریج پر میشد از انواع کرمها و باکتریها (و جهادگران برای سامان دادن به این مناطق برای مدتها در چنین وضعیتهایی در کنار روستاییان زندگی میکردند). چنین وضعیتی در بسیاری از روستاها وضعیتی رایج و شایع بود. تمرکز اصلی رژیم پهلوی بر شهرها و توسعه شهری، و عدم رسیدگی به وضعیت روستائیان خاصه در مناطق محروم، وضعیت اسفباری را در آن مناطق به بار آورده بود.
برای ارائه تصویری روشن از ارزش و اهمیت فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم و جایگاه و ارزش آن، ضروری است که نگاهی به برخی از آمارهای موجود از زندگی شهری و روستایی تا پیش از انقلاب اسلامی انداخته شود. روستاها و مناطق حاشیهای در شرایطی مورد بی¬توجهی دولت پهلوی قرار میگرفتند که توسعه روستایی گفتمان مسلط آن سال¬ها در بسیاری از نقاط دنیا بود، و توجه به مناطق روستایی و محروم در صدر برنامههای بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته بود. آمار زیر میتواند نشان دهندهی تصویری کلی از وضعیت روستاها در آن روزها باشد.
بر اساس آمار جداول 1 تا 3، تا سال 1357 فقط 6.7 درصد از روستاها برقرسانی شده بود که شامل 16.9 درصد خانوارهای روستایی میشدند. همچنین فقط 18.4 درصد از روستاهای کشور از آب آشامیدنی برخوردار بودند که معادل 24.5 درصد از خانوارهای روستایی بودند. پر واضح است که مسئلهی آب آشامیدنی تأثیری مستقیم بر بهداشت عمومی و سلامت مردم دارد. بیتوجهی به این نیازها، و نبود امکانات ضروری زندگی، سبب شد جمعیت جویای شغل و جوان از روستا به شهرها مهاجرت نمایند و روستاهای خالی از سکنه و نیز نبود زمینه و امکانات برای فعالیت اقتصادی و درآمد، مهاجرت روستائیان به شهرها را فراهم کرد به منظور استفاده از امکانات شهری و نیز امکان بهرهمند شدن از فرصتهای شغلی و در نتیجه خالی شدن بیش از پیش روستاها از نیروهای جوان و جمعیت جویای شغل بر عمق معضل بیکاری و ترک ساکنان از روستاها افزود.
ایدهی تشکیل یک سازمان یا نهاد مردمی به قصد آبادانی و رفع محرومیت کشور نزد نیروهای انقلابی، ریشه در دوران پیش از انقلاب اسلامی دارد. آنچه پس از انقلاب در ایران رخ داد، ایجاد نهادی منحصر به فرد بود که از سویی جنگ تحمیلی، و شاخصههای انسانی و شرایط ویژهی آن (در ادامهی فعالیتهایش) و از سوی دیگر ساختار بومی جهاد و دانشجویان و نیروهای متخصص در آن نقش محوری داشتند. طراحی، برنامهریزی و اجرای سیاستهای جهاد، پیش از جنگ به طور عمده بر عهدهی این بخش از دانشجویان متعهد و متخصص بود. در آغاز انقلاب و به دلیل روحیه انقلابی و اشتیاق وصف ناپذیر اقشار مختلف مردم به مشارکت های مردمی در آبادانی کشور، «در هر جای کشور گروههایی به نامهای مختلف، برای عمران مملکت شروع به کار کردند که البته تمام آنها با حسن نیت دست به این اقدامات نمیزدند. در این میان انجمنهای اسلامی دانشجویان به صورت متشکلتر و منسجمتر به این فکر افتادند که به روستاها رفته و خرابهها را بسازند. با قشرهای مختلف ارتباط گرفتند، با دولت موقت به گفتگو نشستند و بالاخره با امام مسئله جهاد سازندگی را مطرح کردند. امام که منتظر چنین فرصتی بودند که عدهای به سازندگی مشغول شوند فرمان تشکیل جهاد سازندگی را دادند. پس از آن آییننامهای نوشته شد و با تهیهی مهر و شعار "همه با هم" و آیهی شریفه "قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا ..." تا حدودی مقدمات فراهم شد. در همین راستا بود که هستهی اولیهی جهاد در اﻧﺠﻤﻦ اﺳﻼمی داﻧﺸﻜﺪه فنی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان آغاز به کار کرد. این گروه «شورای هماهنگی انجمنهای اسلامی و سازمانهای دانشجویان مسلمان» از همه واحدهای آموزش عالی تهران بودند. اساس پیریزی جهاد سازندگی مسئلهی فعالیت در مناطق محروم است. در سخنان رهبران انقلاب از نوع نگاهی حکایت دارد که در گسست کامل از رویکرد پیش از آن در خصوص مناطق روستایی و حاشیهای است.
با وجود برخی از مخالفتها از سوی دولت موقت و به دلیل اصرار و استدلالهای دانشجویان، آنها در مناطق بحرانزده و بسیار محروم مرزی فعال شدند. پس از اولین گروههای اعزامی، این طرح در اردیبهشت 58 در دانشگاههای ایران مورد نظر خواهی قرار گرفت و با موافقت دانشجویان مواجه شد. در این زمان طرح تشکیل جهاد در طرح اولیهی خود تدوین و توسط آیتالله بهشتی به اطلاع امام رسانیده شد. امام خمینی (ره) مهلت یک ماهه را برای تشکیل این نهاد در نظر گرفتند و در تاریخ 27 خرداد 1358، فرمان تشکیل جهاد سازندگی را صادر کردند. در ابتدا آقای بهشتی به عنوان نماینده شورای انقلاب، در جهاد سازندگی تعیین و سپس ناطق نوری به عنوان نمایندهی امام خمینی و... به عنوان اولین شورای مرکزی جهاد سازندگی تعیین و کار خود را آغاز کردند. اهداف اولیه و دستاوردهای جهاد سازندگی عبارتند از:
نگاهی به مدیریت کشور بعد از انقلاب
نقش رهبری و مدیریّت تأسیسی در تحوّل اداری کشور
تأسیس نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران
با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی تأسیس شد متناسب با نظام سیاسی جدید، سه دیدگاه شکل گرفت و در سالهای اولیه انقلاب در عرصههای مختلفی از نظام اداری حکومت، پیادهسازی شد و هر یک در اجرا توانایی خود را به نمایش گذاشت. دیدگاه اول، نظام اداری سنتی را به دست گرفت. دیدگاه دوم در کنار نظام اداری سنتی با حمایت حضرت امام شروع به تشکیل نهادهای انقلاب نمود و دیدگاه سوم در مجلس و قوه قضاییه تشکل یافت. دوره دوم در بردارنده تسلّط کامل بر امور، حفظ ساختار و تغییر افراد در قوای سه گانه کشور بود. ولی همچنان دیدگاه دوم در نهادهای انقلاب حاکم بود. پس از آنکه تعارض دیدگاه اوّل با کنار رفتن صاحبان آن از مسند قدرت با دیدگاههای دوم و سوم از بین رفت، تعارض بین دیدگاههای دوم و سوم و داعیهداران آن آغاز شد که در دوره پس از دفاع مقدس و آغاز دولت پنجم و ششم به گسترش دیدگاه سوم به نهادهای انقلاب نیز انجامید. یعنی نهادهایی مانند جهاد سازندگی که یک نهاد انقلابی و مردمی بود، به صورت وزارتخانه درآمد. کمیتههای انقلاب اسلامی در شهربانی و ژاندارمری ادغام شد. بقیه نهادهای انقلاب نیز اگرچه در نهادهای سنتی ادغام نشدند، ولی همان منطق و نظم کلاسیک به آنها تعمیم داده شد. بنابراین ساختارهای اداری سنتی و نظم کلاسیک، سراسر ادارات، نهادها و بخشهای اداری کشور را دربرگرفت.
ویژگیهای نظام بوروکراسی ایران
نظام اداری و بوروکراتیک ایران که از دوران رضاشاه با کمک مستشاران غربی (انگلیسی، امریکایی، فرانسوی و بلژیکی) ساخته شده بود، دارای خصوصیاتی بود که عبارتند از:
الف) تقلیدی و سنتی بودن: نظام اداری ایران از روی الگوهای غربی تقلید شده است ولی به دلیل عدم انتقال روزآمد تجارب، پیشرفتهای علمی و تغییرات در ساختار دولتها، به خصوص در دهه 1990 میلادی دچار نوعی فرسودگی و عقبماندگی شده است.
ب) ساختار استبدادی: به دلیل پنجاه سال بکارگیری نظام بوروکراتیک از بالا به پایین و یک طرفه توسط نظام شاهنشاهی، در کشور نوعی ساختار بینیاز از مشورت، استبدادزده و دارای سلسله مراتب آمرانه، پدید آمده بود.
ج) فرهنگ سازمانی: ساختار نظام اداری وارداتی، استبدادزده و سنتی ایران، از یک فرهنگ فردگرایی غربی مربوط به دههای 60 و 70 برخوردار بود که با فرهنگ ملّی و سازمانی برخواسته از محیط اجتماعی و انسانی ایران سازگاری نداشته و با کارکنان و مدیران ایرانی تطبیق نیافته است.
د) بستر غیرطبیعی: نظام اداری حکومتهای توسعهیافته، در محیط طبیعی به وجود میآیند و رشد میکنند.
عدم سازگاریهای اجتماعی و فرهنگی نظام اداری با محیط ملّی و منابع مالی ناپایدار و غیرصحیح که از فروش سرمایههای ملّی بخصوص نفت تأمین میشود، باعث شده است که نظام اداری ایران ناقص الخلقه و ناتوان در اجرای وظایف قانونی خود باشد و انتظارات مردم را پاسخگو نباشد.
آثار تداوم حیات نظام اداری ایران موجب گردیده است که:
1- با افزایش درآمدهای نفتی، اقتصاد دولتی بزرگ شده و جایگزین اقتصاد جامعه و بخشهای غیردولتی گردیده و بدتر آنکه اقتصاد ملّی را از مسیر خود خارج نموده است.
2- بودجه دولت و تأمین منابع از طریق درآمدهای نفتی، موجب جدایی دولت از جامعه و اقتصاد دولت از اقتصاد ملّی شده است. بنابراین ناکارآمدی دولتهای گذشته در پنجاه سال اخیر تأثیری در بقای آنان نداشته است. با توجه به ویژگیهای دیوانسالاری ایران، نظام اداری نه تنها مانع پیشرفت جامعه بلکه مانع پیشرفت نظام سیاسی جمهوری اسلامی نیز بوده است. اگرچه در پایان دولت ششم و تمامی دوران دولت هفتم و هشتم موضوع تحوّل اداری به صورت جدی در تحقیقات و مباحث علمی در دستور کار قرار گرفت، ولی هیچگاه در عمل جدی نشد. این موضوع بیانگر آن است که از فرصت انقلاب سیاسی بایستی استفاده میگردید و یک انقلاب اداری متناسب با دستاوردهای آن از جمله نظام جمهوری اسلامی صورت میگرفت.
سازمانها و نهادهای مردمی (انقلابی) کموبیش ویژگی عام انقلاب های اجتماعی را بهویژه در قرن بیستم تشکیل میدهد که معمولاً نوعی سازمانهای دولتی موازی را بهمنظور تحکیم قدرت نظام نوپا ایجاد میکند. مانند جهاد سازندگی که تجسم عینی تغییر نهادی انقلابی است که ویژگیهای انقلاب را به لحاظ زمینه و آرمانها منعکس میسازد.
تشریح وقایع و زمینههای تشکیل جهاد سازندگی
انقلاب اسلامی یکی از نادر انقلابهای قرن بیستم محسوب میشود که با خصایص ضد مونارشی، ضد دیکتاتوری، ضد امپریالیستی، ملیگرایی، مردمسالاری و اسلامی تعریف شده است که هدف آن اضمحلال رژیم پادشاهی و تغییر بنیادی نظام اجتماعی، اعتقادی و اقتصادی کشور بود. این تغییرات در تمام ابعاد اهمیت دارد و به خصوص در بخش روستایی و کشاورزی، تغییر سریع در سازماندهی مدیریت بخش کشاورزی را ایجاد کرد. مانند تجدید سازمان مدیریت کشاورزی که در ایجاد مراکز خدمات روستایی و عشایری و تأسیس جهاد سازندگی نمود یافت.
ایجاد جهاد سازندگی دومین گام در راستای تغییر مدیریت توسعة روستایی بود که چند ماه بعد از انقلاب با تشکیل نیروهای داوطلب مردمی با اهداف اعلامشده زیر به وجود آمد:
پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمنماه 1357 نقش مهمی در تاسیس و برپایی جهاد سازندگی داشت زیرا سه رویداد مهم در دوره پیروزی انقلاب تا صدور فرمان امامخمینی رخ داد که عبارتند از:
آغاز راه سازندگی (از 22 بهمنماه 1357 تا آغاز اسفندماه 1357)؛ دورة دیدار و گفت وگوی هسته پانزده نفره نهضت دانشجویی با حضرت امام خمینی، تحویل گزارش کار و بیان کارآییها و توانمندیهای دانشجویان برای شکوفایی ایران اسلامی، بهویژه سازندگی و تأیید امام درباره حرکت دانشجویان بهسوی روستاها.
برنامهریزی (اسفندماه 1357 تا اردیبهشتماه 1358)؛ دورة تشکیل جلسات با نمایندگان دولت و ایجاد هماهنگی با دولت و ارتش و تعیین نمایندگان دولت و امام در جلسات دانشجویی و تعیین نماینده دانشجویان در ارتش و تشکیل گروههای دانشجویی گسیل به مناطق بحرانی.
جهاد سازندگی غیررسمی (از اردیبهشتماه 1358 تا 27 خردادماه 1358)؛ دورة ادامه جلسات و برپایی هماندیشیها و نوشتن طرح پیشنویس جهاد برای سازندگی در دو مرحله و با دو اساسنامه و گسیل گروههای دانشجویی به مناطق محروم.
دیدار هسته پانزدهنفره دانشجویی با حضرت امام برای دانشجویان بسیار پربار بود؛ و به آنان در هدف تازهشان برای سازندگی بسیار یاری رساند. میتوان فرازهای سخنان حضرت امام را در نخستین دیدار دانشجویان را با ایشان اینگونه دستهبندی نمود:
همچنین دستاورد این دیدار برای دانشجویان شامل «گرفتن پاسخی قاطع از امام مبنی بر اینکه در همه موارد دخالت نکنند»، «تعیین نماینده امام از اعضای دولت موقّت برای ارتباط گرفتن با دانشجویان و ایجاد هماهنگسازیهای لازم»، و«تعیین وقت دیدار حضوری با دفتر نخستوزیری وقت».
نخستین و واپسین پیام امام خمینی (ره) خطاب به آنان که جهاد سازندگی را بنا نهاده و در آن خدمت کردند، نشان دهندهی جایگاه و اهمیت کاری است که انجام دادهاند. ایشان در نطقی که به تاریخ 27/3/1358 ایراد کردند، خدمت به مردم؛ خاصه مردم محرومی که سالها در رنج و تحت فشار رژیم سابق زیسته بودند را از مشرف شدن به حج نیز، والاتر دانسته و در واپسین پیامشان در تاریخ 14/9/1367 (که متن کامل آن در انتهای همین فصل آمده است) جهادگران را «سنگرسازان بی سنگر» خطاب کردند که توصیف خدماتشان «در قالب الفاظ نمیگنجد».
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
ما در مشکلات باید متوسل بشویم به ملّت. ملّتی که- بحمداللَّه- مهیا برای کمک و فداکاری بوده و هستند. با فداکاری ملّت- بحمداللَّه- مراحلی را که بسیار اهمیت داشت پشت سر گذاشتیم، موانع مرتفع شد، خائنین رفتند، و اگر تتمهای هم باشد، با همت ملّت خواهند رفت. لکن این دیوار شیطانی بزرگ که شکست، پشت آن دیوار خرابیهای زیاد هست؛ و ما باید به همت ملّت آن خرابیها را ترمیم کنیم. ناچاریم که به ملّت متوجه بشویم برای سازندگی؛ برای اینکه ترمیم کنیم این خرابیها که در طول مدت حکومت جائر پهلوی در مملکت ما حاصل شده است، و بحمداللَّه، ملّت ما راجع به سازندگی، مهیا بودن خودشان را اعلام کردهاند. دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین و بازاری، کشاورز، همهی قشرهای ملّت، داوطلب برای این است که ایرانی که به طور مخروبه به دست ما آمده است بسازند. از این جهت، باید ما بگوییم یک جهاد سازندگی، موسوم کنیم این جهاد را به «جهاد سازندگی» که همهی قشرهای ملّت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهری و دهاتی، همه با هم باید تشریک مساعی کنند و این ایران را که خراب شده است بسازند. و البته آن جاهایی که بیشتر خرابی هست؛ مثل آنجاهایی که روستاها، جاهایی که مساکن عشایر هست، دهات دورافتاده که تقریباً هر کدام از گروهها میآیند، شکایت از وضعشان دارند، میگویند برق نداریم، خانه نداریم، آب نداریم، اسفالت نداریم، بهداری نداریم؛ و همه هم صحیح میگویند. بنا، بر این بوده است که اینطور ایران را خراب کنند، و الآن که- بحمداللَّه- آن سد شکسته شد، برای مرحلهی ثانی، که مرحلهی سازندگی است، ما دستمان را پیش ملّت دراز میکنیم، و از ملّت میخواهیم که همه در این نهضت شرکت کنند و همه دست برادری به هم بدهند و این سازندگی و جهاد سازندگی را شروع کنند. و البته مأمورین دولت در هر جا- آنها هم- مردم با آنها تشریک مساعی کنند. در تحت نظر اشخاص کارشناس، مأمورین دولت کارها را انجام بدهند. و روحانیونی که در همه جا در بلاد- بحمداللَّه- هستند، در این امر آنها هم تشریک مساعی کنند، نظارت کنند و من به همه ملّت، به همه اشخاص که در این روستاها و دهات به سر میبرند، پس از اینکه به همهشان دعا میکنم و عرض ارادت، یک سفارش دارم و آن اینکه توجه کنند کسانی که برای ساختن و برای سازندگی و برای جهاد سازندگی در دهات میآیند، در روستاها میآیند، توجه کنند که مبادا خدای نخواسته در بین آنها یک اشخاصی نباشد که بر خلاف رویّه ملّت، بر خلاف اسلام، مسائلی داشته باشند. اگر یک همچو اشخاص دیدند، فوراً آنها را از ده کنار بگذارند، و نگذارند در بین جوانان ما، در بین روستاییان ما، تبلیغات سوئی بکنند.
ان شاءاللَّه خداوند به همهی ملّت و به همهی کسانی که در این راه تشریک مساعی میکنند و این وظیفهی اخلاقی- شرعی را ادا میکنند، به همه توفیق عنایت کند. همه موفق باشند که در این جهاد شرکت کنند و آن خرابهها را بسازند، و برادران خودشان را کمک کنند؛ که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلکه من میخواهم از اشخاص که برای زیارتها، برای مکهی معظمه، برای مدینهی منوره میخواهند بروند لکن به طور استحباب میخواهند بروند، من میخواهم از آنها هم تقاضا کنم که شما برای ثواب میخواهید بروید مکه مشرف بشوید، میخواهید بروید مدینهی منوره، عتبات عالیات مشرف بشوید؛ امروز ثوابی بالاتر از اینکه به برادرهای خودتان کمک کنید [نیست] و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود، و برادرهای خودتان نجات پیدا بکنند. خداوند به همهی شما اجر عنایت میکند، و همان ثوابی را که شما از زیارتها میخواهید خداوند به شما در این جهاد خواهد داد.
والسلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته
(صحیفهی نور، جلد ۷، صفحهی 135 - 136)
برنامه ریزی مبتنی بر رهنمودهای دیدار
دانشجویان با تأمل بر فرازهای سخنان حضرت امام خمینی در دیدار پایان بهمن 1357 ایشان با دانشجویان، همچنین دستاوردهای هسته پانزدهنفره از این سخنان، دانستند که باید بسرعت و تلاش وارد عمل شوند؛ و نسبت به تعهّدی که به امام خود داشته اند، مسئول و وظیفهشناس باشند. لذا از همان لحظه دیدار با رهبر انقلاب دانشجویان حرکت را آغاز کردند، برای آغاز کار، لازم بود با دولت برای چگونگی رفع نیازها و زمینه های همکاری هماهنگ شوند.
نشست های دانشجویان (جلسات با نخست وزیر)
ابتدا دولتمردان با روحیه دانشجویان پُرانرژی و آماده تلاش برای آبادسازی و سازندگی و سازندگی آشنا نبودند و با جدیت و پافشاری دولت وقت را متقاعد کردند. دولت به آنان پیشنهادی داد مناطقی از کشور که به تحریک گروههای سیاسی بحرانی بود، به شکل گروههایی مجهز برای فعّالیت و هدایت امور سیاسی و فرهنگی و فعّالیتهای انقلابی و مردمی به این مناطق اعزام شوند و نماینده ای انتخاب شود تا با صدور حکمی در ستاد مشترک ارتش بهعنوان نماینده نخستوزیر مستقر شود و با استفاده از امکانات ارتش این اعزامها و سازماندهیها صورت گیرد.
نشستهای دانشجویی درباره حرکت بهسوی مناطق بحرانی
دانشجویان با امکانات اندک به روستاهای مناطق بحرانیای رفتند که گروههای سیاسی، آن مناطق را پایگاه خود نموده بودند. این گروه اندک دانشجویان در آن زمان توانستند حضور خود را در مناطق استوار کنند. با برنامهریزی پرشتاب هسته پانزدهنفره، همان اسفندماه هرکدام از اعضا به منطقهای رفت و گزارشهایی درباره بحرانهای منطقه داد که به ارتش و دولت بسیار یاری رساند. «ظرف مدت کوتاهی همه برنامهریزیها صورت گرفت؛ و گروههای فعّال سیاسی- فرهنگی از هر دانشگاه به مناطق بحرانی فرستاده شدند. به هر گروه یک دستگاه خودرو، امکانات صوتی و تصویری و تکثیر و مقداری وجه نقد داده شد، از نماینده نخستوزیری نیز خطاب به مسئولان استانهای نامه صادر و همه آنها به همکاری فعّال با گروههای اعزامی فراخوانده شدند. میتوان مراحل برنامهریزی دانشجویان را در این مرحله چنین تقسیمبندی نمود:
به این ترتیب مدیریت خاص جهادی اعمال شد و به جای ایجاد یک ستاد وسیع و بوروکراسی گسترده، مقرر شد هر منطقه بحرانی به یک دانشگاه سپرده شود؛ و همه مسائل آن منطقه را دانشگاه مذکور حل کند و ضمن فعّالیت گسترده سیاسی و فرهنگی و بسیج مردم برای مقابله با ضدانقلاب گزارشهای بسیار ارزشمند سیاسی امنیتی جهت تقدیم به دولت و شورای انقلاب تهیه و ارسال کردند.
دستاوردهای دانشجویان از مأموریت به مناطق بحرانی
هدف و ضرورت برپایی جهاد سازندگی
بنابراین نشستهای دانشجویی برای برنامۀ سازندگی آغاز شد تا در سرنوشتشان شرکت داشته باشند و سازندگی کشور را به دست گیرند. لذا به برنامهریزی پرداختند و تصمیم گرفتند حال که رهبر انقلاب از حرکت آنان برای سازندگی روستاها و رفع محرومیّت از مستضعفان پشتیبانی نمودند، به این حرکت نظمی بخشند.
اردیبهشت 1358، دانشجویان پس از مطمئن ساختن دولت از میزان توانمندیهایشان، نگارش طرح پیشنویس جهاد را آغاز کردند. جلسات انجمنهای اسلامی کمکم فضای دیگری یافت.
دانشجویان خط امام با مسیر جدیدی که رهبرشان تأیید کرده بودند، به طرح و برنامهریزی درباره چگونگی حضور در روستاها پرداختند. آنان از تمامی دانشجویان دانشگاهها برای این حضور همهجانبه استقبال میکردند. این جلسات پس از اندک زمانی، از حوزة دانشگاههای جدا از هم و ناهماهنگ، به جلسات مشترک و با موضوعی ویژه تبدیل گشت. گاهی حتی تنها بحث جلسات، روستاها و محرومیّتزدایی نبود و تحلیلهای سیاسی و امنیتی و فرهنگی نیز رونق داشت.
تاریخچه تحولات وظایف و تشکیلات وزارت جهاد سازندگی
اساسنامه طرح جهاد سازندگی روستاها (مصوب 27/06/1358 شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران) که به تصویب هیئت وزیران رسید، هدف این نهاد را بسیج امکانات و استعدادهای مردم و دولت برای همکاری در امور تهیه و اجرای موثر و سریع طرحهای سازندگی و احیای جامعه در کلیه ابعاد معنوی و مادی آن با توجه و تأکید بر نیازهای روستاها و نقاط دورافتاده کشور دانسته و مقرر شد که بودجه آن از طریق اعتبارات عمرانی کشور و کمکهای داوطلبانه مردم تأمین گردد.
اساسنامه طرح جهاد سازندگی روستاها
(مصوب 27/06/1358 شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران)
ماده 1- هدف:
بسیج امکانات و استعدادهای مردم و دولت برای همکاری در امور تهیه و اجرای موثر و سریع طرحهای سازندگی و احیای جامعه در کلیه ابعاد معنوی و مادی آن با توجه و تأکید بر نیازهای روستاها و نقاط دور افتاده مملکت .
ماده 2- روش:
جهاد سازندگی برای نیل به اهداف خود از طریق مشارکت و همکاری افراد و گروههای معتقد به انقلاب اسلامی ایران و با همکاری ادارات ذیربط و سازمانهای داوطلب و با الهام از ارزشهای اصلی و متعالی اسلام و با بکارگیری مقررات و دستورالعملهای ساده و سریع و به دور از ضوابط و مقررات دست و پاگیر و بطور غیر متمرکز اقدام مینماید.
ماده 3- وظایف:
تأکید بر رشد ابعاد معنوی و مادی، خصوصاً برای پاسخگویی به نیازهای نقاط و روستاهای محروم.
تهیه و تصویب طرحهای لازم که مستقلاً و یا با همکاری ادارات و سازمانهای دولتی و خصوصی ولی با مسئولیت و اعتبارات خود به اجرای آنها اقدام خواهد کرد.
همکاری با ادارات در اجرای طرحها و انجام وظایف آنها و ایجاد تحرک و تحول در آنها.
با دقت در مفاد اساسنامه، مهمترین خصائص و ویژگیهای عمده جهاد سازندگی، بعنوان نهاد انقلابی عبارتند از:
تأکید بر مشارکت و جلب همکاری مردم (مردمگرائی در جهاد از بدو تأسیس)
بهره گیری از فرهنگ اسلامی در سازندگی جامعه (دین محوری در جهاد)
توجه خاص به مناطق محروم (مردمگرائی)
دوری از فرهنگ پیچیده و بوروکراسی دست و پاگیر و زائد اداری (پویائی و نوآوری در ساختار سازمانی)
اجرای سریع و مؤثر طرحها با بسیج امکانات و استعدادهای موجود در کشور (پویایی و نوآوری)
ارائه یک الگوی سازمانی انقلابی – اسلامی، برای سایر وزارتخانه ها و سازمانهای سنتی (استمرار).
دوره های تحول وظایف و تشکیلات در ساختار سازمانی وزارت جهاد سازندگی
به طور کلی با بررسی اجمالی تغییرات اساسی بوجود آمده در شرح وظایف و تشکیلات جهاد از بدو تشکیل تاکنون، می توان برای طبقه بندی تحولات و تغییرات ساختاری شش دوره مختلف را تبیین نمود که عبارتند از، دوره اول با صدور فرمان امام (ره) مبنی بر تشکیل جهاد سازندگی و پیامدهای آن، آغاز شد. دوره دوم تغییر جایگاه نهاد جهاد سازندگی به جایگاه وزارت جهاد سازندگی بوقوع پیوست و دوره سوم با تصویب وزارت جهاد سازندگی و الزامات قانونی و حقوقی در مرکز و سایر واحدهای تابعه ادامه یافت. در دوره چهارم مهمترین تحول ساختاری رخ داد و قانون تفکیک وظایف بین وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی تصویب شد. در دوره پنجم تشکیلات اجمالی در مرحله فعالیت تصویب شد و در دوره ششم، بر اساس وظایف محوله در دوره پنجم، تجدید ساختار انجام شد.
جهاد به عنوان یک نهاد خودجوش از بین مردم ایثارگر بوجود آمد و با عمیق تر شدن ریشه های انقلاب، این نهاد مانند نهادهای دیگر (کمیته و سپاه) دارای ارزش اجتماعی بالایی شد. لذا پیوستن به جهاد مانند پیوستن به سپاه و کمیته با ارزش شد و بسیاری از افراد مایل به عضویت در ان شدند (رفیع پور، ۱۳۷۲). از سوی دیگراهمیت تحقق اهداف در جمهوری اسلامی بود که به تأسیس وزارت جهاد سازندگی با محوریت محرومیتزدایی منجر گردید و سبب شد که مبحث توسعهی روستایی در دستور کار قرار گیرد.
پس از تشکیل سازمان جهاد سازندگی در خرداد ماه ۱۳۵۸ و فعالیتهای ارزندهای که این نهاد انقلابی در بخشهای گوناگون به انجام رسانید، جهت انسجام هر چه بیشتر این نهاد در چارچوب قانون، اساسنامهای برای آن تهیه شده و مورد بحث و تبادل نظر اعضای کمسیون جهاد سازندگی مجلس و مسئولان و دستاندرکاران دفاتر جهاد سازندگی قرار گرفت و در نهایت به تصویب کمسیون جهاد سازندگی مجلس رسید، و پس از تغییر و تحولات لازم، برای شور دوم، تقدیم مجلس شد، و در جلسه ۴۴۶ مورخ 26/12/61 به تصویب نهایی مجلس شورای اسلامی رسید؛ اما شورای نگهبان آن را جهت اصلاح اعاده نمود و طرح مذکور به این ترتیب (در این مرحلهی خود) مسکوت ماند.
هر چند این طرح مسکوت مانده و در نهایت به تصویب نرسید، اما پس از مطرح شدن تشکیل وزارت جهاد سازندگی، اساسنامهای توسط اعضای جهاد در دفتر مرکزی تهیه شد (که کلیات آن پیش از این ذکر شد) و توسط اعضای شوراهای مرکزی جهاد سازندگی در کشور به تصویب رسید و به عنوان طرح، توسط نمایندگان مجلس دوره اول شورای اسلامی مطرح گردید. بررسی لایحه تشکیل وزارت جهاد سازندگی از جلسه روز 24 آبان 1362 در مجلس شروع شد و کلیات طرح در سه فصل شامل اهداف، وظایف و مقررات عمومی با یازده ماده و پنج تبصره در جلسه روز سهشنبه 7 آذر ۱۳۶۲ مجلس شورای اسلامی به تصویب نهایی نمایندگان و در تاریخ 17/9/1362 نیز به تأیید شورای نگهبان رسید و لایحه نهایی نیز در تاریخ 8/9/ 1362 به تصویب رسید.
از جمله در فصل اول این لایحه اهداف تشکیل وزارت جهاد سازندگی به این شرح ذکر شده است:
الف – حرکت به سوی استقلال و خودکفایی کشور با تلاش در جهت بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی کشور به طور عام و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها و مناطق عشایری از طریق توسعه کشاورزی، دامداری صنایع روستایی و بازسازی ویرانیها با همکاری دستگاههای اجرایی مربوطه و اقشار مختلف مردم به طور خاص.
ب – ایجاد زمینه[های مناسب] جهت رشد شخصیت والای انسانی روستائیان از طریق مشارکت و نظارت آنان در فعالیتهای روستایی.
ج – بسیج اقشار مردم، جهاد سازندگی روستاها و فراهم کردن امکان تلاش برای نیروهای مؤمن و ایثارگر جامعه و رشد و تکامل آنها.
فصل اول: 2. ادغام وزارت جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی
آثار ادغام وزارتخانه ها در ایران و نياز به بازنگري در پیامدهای آن، با نگاهي به سياست هاي كلي نظام اداري از ضروریاتی می باشد که کمتر به آن پرداخته شده است. بر اساس مادهي 53 برنامه پنجم توسعه، دولت مكلف شد چند وزارتخانه را به نحوي در وزارتخانه هاي ديگر ادغام نماید. اجرای این گونه تحولات ساختاري با چالش هایی همراه بوده است. از جمله پیامدهای ادغام وزارتخانه ها شامل «۱. رها شدگي برخي از خط مشیها و برنامه ها، تجلي ناهماهنگي دستگاه هاي اجرايي و چيدمان وزارتخانه ها، ۲. كارويژه هاي بر زمين مانده كه هيچ وزارتخانه اي مسئوليت آن را بر عهده نمي گيرد، ۳. سپردن مسئوليت ها به دیگری، تجلي پراكندگي ساختاري دولت است، ۴. زياده خواهي سياستي برخي وزارت خانه ها تجلي عدم تعادل چيدمان كارويژه ها در ساختار كلان دولت است، ۴. خنثی شدن خط مشي ها توسط يكديگر، نشانه ناهماهنگي و نامتعادلي چيدمان وزارتخانه ها است، ۵. فراز و فرود جايگاه ها، تجلي بي تعادلي كارويژه هاي دولت در ميان وزارتخانه ها است و...».
پس از سالها فعّالیت وزارتخانه جهاد سازندگی در طول جنگ و پسازآن، مجلس شورای اسلامی در سال 1369 قانون تفکیک وظایف وزارتخانههای کشاورزی و جهاد سازندگی را تصویب کرد و طی آن کلّیه وظایف مربوط به امور دام و طیور و منابع طبیعی به وظایف تبعی آن افزوده شد. پس از آن در سال 1379 مجلس شورای اسلامی ضمن تصویب طرح ادغام دو وزارتخانه، اهداف و وظایف آنها را بهمنظور تجمیع وظایف و اصلاح ساختاربخشی از تشکیلات دولت در دستور کار قرار داد و به تصویب رسانید. در استانها نیز با ادغام دو سازمان جهاد سازندگی و کشاورزی تمام وظایف دو سازمان به یک سازمان به نام جهاد کشاورزی استان محوّل گردید. برای نیل به اهداف مراکز مذکور و بر اساس تبصره ۵ قانون مربوط به آن در جلسه مورخه 3/4/1360 هیئت وزیران، آییننامه اجرایی این مراکز را در ۱۱ فصل و ۸۸ ماده و ۳۷ تبصره به تصویب رساند و بر اساس این مصوّبه مراکز خدمات میبایست در محدوده دهستان به ارائه خدمات پیشبینی شده مبادرت ورزند و نیازها را با توجه به مقدورات جهت برنامهریزی و هماهنگی در سطوح بالاتر به این تشکیلات منعکس کنند.
متن آخرین پیام امام خمینی (ره) خطاب به جهادگران
آخرین پیام حضرت امام خمینی (ره) خطاب به جهادگران، حاوی قدردانی از این نیروهای خادم، و ارزش و اهمیت نقش و عملکرد آنان است.
تصویر 1. دستخط آخرین فرمان حضرت امام خمینی (ره) به جهادگران
منبع: صحیفهی نور، جلد 21
فصل دوم:کارنامه نخست فعالیت و عملکرد جهاد سازندگی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نهادهای بسیاری در راستای اهداف انقلاب اسلامی تأسیس شد که جهاد سازندگی، در کنار نهادهایی مانند بنیاد مستضعفین، کمیتة امداد امام خمینی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران و...، یکی از مهمترین این نهادها بود. نیروهای جهاد سازندگی هم در بخش عمرانی نظیر راهسازی و برقرسانی و تأمین آب آشامیدنی و هم در بخش کشاورزی و دامداری و هم در زمینة آموزشی و فرهنگی توانستند خدمات بزرگی به سراسر مناطق محروم و تودههای مستضعف تقدیم کنند.
ویزگیهای خاص جهاد سازندگی عبارتند از:
حذف تشریفات اداری و کاغذبازی، که سبب اتلاف زمان و هزینه افراد بود و گاه به رکود کار اداری و سوءاستفاده مالی منجر می شد.
سرعت عمل در ارائه خدمات به مردم.
تصدی جوانان و کارمندان متعهّد و دلسوز انقلابی.
پرورش استعداد این نیروهای متعهّد و دلسوز و ظهور ابتکار و خلاقیّت و ابداع و استفاده از نیروهای متخصّص و دانشگاهی و بهطورکلّی تمام اقشار جامعه.
ایجاد نمونه و ارائه الگویی برای ادارات و مؤسّسات باقیمانده از رژیم طاغوتی.
ایثارگری، توجه به انگیزه الهی و اخلاص در عمل جهادگران، نه فقط سبب ثمربخشی فعالیت های جهاد سازندگی بوده است بلکه سبب کسب رضایت روستائیان و مردم مناطق محروم نیز می باشد. در مطالعهای با هدف نظر سنجی از میزان رضایت روستائیان از جهاد سازندگی که با درخواست وزیر (وقت) جهاد در سال ۱۳۶۸ آغاز شد، به طور نظامند به خصوصیات فردی روستائیان، روستا و شرایط اجتماعی، فرهنگی روستا از یک سو، و به شخص جهادگر و ارزش های آنان، سازمان جهاد و شرایط اجتماعی، فرهنگی از سوی دیگر، توجه شده بود. در یافته های این پژوهش آمده است که «مهمترین عامل موثر در گرایش مردم به جهاد و نیز مشارکت انان، ارزشمندی جهادگران به سبب رفتار شخص جهادگر می باشد. همچنین میزان وقوف مردم از فعالیت های جهاد و به تبع آن، افزایش میزان مشارکت آنان با جهاد، نقش زیادی در رضایت از جهاد و جهادگران داشته است که انتخاب جهادگر مناسب با رفتار پسندیده نیز تاثیر زیادی در پایگاه جهاد بین مردم داشته است.
کارنامه 11 ماهه نخست فعّالیتها و عملکرد جهاد سازندگی
بر اساس اولین کارنامه فعالیت های ماه اول (یکماهه اول) تشکیل جهاد سازندگی تا مردادهاه 1359، از شورای مرکزی جهاد سازندگی، در کتاب با عنوان «کارنامه 11 ماهه جهاد سازندگی» در مرداد 1359 از سوی انتشارات روابط عمومی دفتر مرکزی جهاد سازندگی چاپ شد.
فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم
در کارنامه جهاد سازندگی که در طول 11 ماه از زمان تشکیل آن (27/3/1358) تا تاریخ (30/2/1359)، تنظیم شده است، با هدف بیان شرایط حاکم در روزها و سالهای اولیه پس از پیروزی انقلاب در کشور، ارائه شده است. در بخش از این کارنامه آمده است که «در حال حاضر نفوذ انقلاب در روستا از طریق جهاد است. متشکّل کردن مستضعفین روستا از طریق جهاد انجام میشود. بسیاری از مسائل سیاسی مناطق را جهاد حل میکند و این ضدانقلاب است که تمام نیروهای خود را علیه جهاد بسیج کرده برادران ما را به قتل میرسانند، گروگانگیری میکنند و...همچنان که امامان فرمود هیچوقت یأس را در قلبهای خودمان وارد نمیکنیم و این کارشکنیها ما را مصممتر میکند و نتیجههایی جز رشد هر چه بیشتر جهاد و نهادهای انقلاب ندارد. این تجربهها ما را ابدیتر میکند و نوید میدهد که تا وقتی انقلاب است، جهاد هم هست. اما از مسئولین انتظار داریم که به نیروهای مردم تکیه کنند. با برادران مسئول جهاد در شهرستانها تماس دائم داشته باشند و مسئله بودجه جهاد و ادامه راه جهاد را تضمین کنند. از آنها میخواهیم که از نهادهای انقلاب و ارگانهای انقلابی در مقابل حملات آگاهانه دشمن و ناآگاهانه مسئولین و دوستان حمایت قاطع کنند...
تاریخچه مختصر جهاد سازندگی
زمانی که تشکیلات جهاد از مدیریت دولت جدا شد و ارتباط جهاد با شورای انقلاب تسریع شد، شورای مرکزی متشکل از نماینده امام، نماینده شورای انقلاب و سه نفر اعضای منتخب دفتر مرکزی جهاد سازندگی، مسئول اداره فعّالیتهای آن شدند. مهمترین وظایفی که در این مرحله به عهده شورای مرکزی قرار داشت، تجدید سازمان مراکز جهاد بهمنظور بازگرداندن ضوابط و اهداف اولیه هماهنگی در آنها بود. بااینحال باوجود وقفهای که در این تغییرات برای جهاد پیش آمد و نیز رسیدن فصل زمستان، مقدار بودجهای که در مدت این 5 ماه توسّط جهاد جذبشد، سه برابر بودجه جذبشده در دورة اول با همین مدت بود
اهداف و ضوابط جهاد سازندگی
هدف، کمک به تداوم انقلاب اسلامی ایران در جهت رهنمودهای امام خمینی رهبر امت به پا خاسته ایران و در این مرحله احیا و رشد زمینههای فرهنگی- اقتصادی و اجتماعی روستاها و مناطق محروم کشور، حوزة فعّالیت (ضوابط کلّی جهاد) به شرح زیر است:
اثرات فعّالیتهای جهاد و دستاورهای آن
به علّت کمبود آگاهی در روستاها، ضدانقلاب براحتی میتواند بعد از مأیوس شدن از شهرها به روستاها پناه برده و آنجا را پایگاه خود نماید و این است که جهاد سازندگی با عمل انقلابی خود و پیشدستی، عملاً این سنگر را از دست آنها گرفت و آنها به سنگر انقلاب تبدیل نمود و در جهت محکم نمودن این سنگر دست به تشکیل شوراهای اسلامی دهات زد و با تشکیل این شورای اسلامی که در تعدادی از روستاهای کشور ایجاد شد و در حکم یک پایگاه برای انقلاب درآمدهاند، پایگاهی که از آنجا میتوانند تمامکارهای روستا مثل تقسیم زمین، آب، کمباین و یا غیره را انجام دهند و در ضمن به علّت اسلامی بودنشان میتوانند دامنۀ انقلاب و اثر آن را در روستاها بسط داده و انقلاب را فراگیر نمایند و همچنین میتوانند عقاید اسلامی را در سطح ده ترویج نموده و بهصورت یک مدرسۀ اسلامی عمل نمایند. از آنجا که تشکیلات جهاد سازندگی نوپا بود و سیستم دقیق آمارگیری در آن وجود نداشت. بنابر این تهیة آمار فعّالیتها با توجه به وسعت ابعاد و تنوع کارها، جامع نبود و با تقریب نقصانی در جدول اطلاعات کلی از وضعیت جهاد سازندگی ذکر شده است.
فعالیتهای جهاد سازندگی در مناطق محروم با محوریت توسعه روستایی
«توسعهی روستایی» گفتمان رایج در دههی 60 و 70 در دنیا بود، که بعد از انقلاب اسلامی به آن توجه بیشتری شد، چنانکه توسعهی روستایی بعنوان بخش مهمی از راهبرد دولت برای تغییر و دگرگونی اساسی روندهای گذشته اهمیت خود را حفظ کرد و دولت با اولویت دهی به بخش کشاورزی به عنوان محور توسعهی اقتصادی جمهوری اسلامی و نیز توجهی خاص به امر صنعت و توسعهی صنعتی در روستاها، کوششهایی را در زمینهی عمران و تعیین مالکیت زمین آغاز کرد.
اطلاعات کلی از وضعیت جهاد سازندگی در ابتدای تشکیل جهاد
پروژههای اجرا شده توسّط جهاد سازندگی در زمینۀ عمران روستایی
بر اساس اطلاعات جمعآوری شده از عملکرد واحد عمران روستایی جهاد سازندگی، در کل استانهای کشور طی سالهای 1381-1358 تعداد 153236 پروژه عمرانی در مناطق روستایی به اجرا درآمده است. از میان انواع پروژههای اجرا شده، سه پروژه برقرسانی روستایی، آب آشامیدنی و راه روستایی به ترتیب (24، 18 و 2/12 درصد) دارای بیشترین میزان پروژه اجرا شده در مناطق روستایی بودهاند. بنابراین از کل پروژههای عمرانی ایجاد شده، تعداد 36867 پروژه مربوط به برق روستایی و تعداد 27624 پروژه مربوطه آب روستایی و تعداد 18670 پروژه مربوط به راه روستایی بوده است. (منبع: اطلاعات جمعآوریشده از مدیریت جهاد سازندگی شهرستانهای سراسر کشور پروژههای عمران روستایی به تفکیک استان).
میزان عملکرد پروژههای عمران روستایی جهاد سازندگی
بهمنظور تحلیل نقش و عملکرد جهاد سازندگی در زمینة فعّالیتهای عمرانی انجامشده، عملکرد انجام شده و فعّالیتها آورده می شود.
بررسی عملکرد عمرانی جهاد سازندگی به تفکیک استان حاکی است که در زمینة راه روستایی خراسان با احداث 15174 کیلومتر راه روستایی و اختصاص 12 درصد کل حجم عملیات راهسازی دارای بیشترین میزان عملکرد و استان قم با حجم عملیات 680 کیلومتر دارای کمترین میزان عملکرد بوده است.
بر اساس اطلاعات جمعآوری شده از شهرستانهای مختلف کشور، جهاد سازندگی طی سالهای 58 تا 81 توانسته است به 36867 روستا برقرسانی کند که این عملیات منجر به ایجاد حدود 106699 کیلومتر شبکه برقرسانی در روستاهای کشور شده است و بدین ترتیب بهطور متوسّط برای هر روستا 9/2 کیلومتر برقرسانی انجام شده است. عملیات برقرسانی انجام شده شامل: ایجاد، تکمیل، توسعه و بهسازی شبکه برقرسانی بوده است. بررسی وضعیّت قبلی روستاها ازنظر برقرسانی حاکی است که 8/97 درصد روستاهایی که توسّط جهاد سازندگی برقرسانی شدهاند، روستاهای فاقد برق بودهاند.
آب رسانی به تعداد 27624 روستا از طربق جهاد سازندگی انجام شد که این تعداد بالغ بر 2/76 درصد کل روستاهای بالای20 خانوار کشور در سال 1375 است. بدین منظور جهاد سازندگی بالغ بر 111164 کیلومتر لولهگذاری انجام داده است. متوسّط مقدار لولهکشی انجام شده برای هر روستا 4024 متر بوده است. علاوه بر این بهمنظور تأمین آب آشامیدنی روستاهای فوق تعداد 27623 مخزن آب با متوسّط ظریفت 537 مترمکعب نصبشده است. نوع مخازن نصبشده نیز عمدتاً بتونی زمینی و فلزی هوایی بوده و منبع تأمین آب نیز در 5/49 درصد روستاها چاه و در 4/34 درصد دیگر، چشمه و در بقیه موارد قنات، آب شهری، رودخانه و... بوده است.
در زمینة بهسازی جهاد سازندگی در تعداد 2224 روستا فعّالیت بهسازی داشته است که حدود 60 درصد از این تعداد مربوط به اجرای طرح بهسازی بوده است. از کل طرحهای بهسازی انجام شده 6/7 درصد روستاهای مرکز بخش، 6/30 درصد در روستاهای مرکز دهستان و 7/60 درصد در روستاهای مرکزی انجامگرفته است.
علاوه بر موارد یاد شده، تعداد 11047 باب حمام روستایی، 2879 باب توالت بهداشتی، 1474 باب غسالخانه، 2500باب مسجد، 5360 باب مدرسه، 1328 باب کتابخانه روستایی، 597 باب درمانگاه روستایی، 22 باب داروخانه، 947 مسکن جهت خانوارهای بیبضاعت، 4027 پل منفرد احداثشده و تعداد 21737 نوع فعّالیت دیگر از قبیل احداث حمام ضد کنه، آبشخور دام، پوشش انهار، لایروبی و مرمّت قنات، بهسازی چشمه و...
اقدامات جهاد سازندگی با تعیین محورهای اصلی و تشکیل بخشها و کمیتههای مختلف خدماتی و اجرایی، برای رسیدن به اهداف فوق صورت گرفت. بخشها و کمیتههای اجرایی عبارت بودند از:
گروه فیلم
فعّالیتهای گروه تئاتر
واحد عکس
فعّالیت بخش صوت و نوار
واحد گرافیک
کتابخانه جهاد سازندگی مرکز
مطبوعات روستایی و تاریخچه آن
تحلیل محتوای نشریههای روستایی
نظرسنجی در مورد نشریه آرمانی روستایی
مهندسی بهداشت
راه سازی
برق رسانی روستائی
فعالیتهای ساختمانی
فعّالیتهای کشاورزی
بهداشت و درمان
فعّالیتهای فرهنگی.
مقایسه فعّالیتهای جهاد با فعّالیتهای ادارات دولتی
برای روشن شدن ابعاد فعّالیتهای انجام شده توسّط جهاد سازندگی در مدت 11 ماه، برای نمونه چند مورد از آنها را با آمار مشابه از کلّیه فعّالیتهای انجام شده توسّط تمام وزارتخانههای رژیم سابق در سطح روستاها که در سال 1355 انجام شد، مقایسه شده است. منظور از این مقایسه فقط نشان دادن ابعاد ظاهری فعّالیتها بوده درحالیکه در جهاد به جنبههای انسانی و فرهنگی رشد مردم اهمّیت بیشتری داده می شد. در طرحهای دوایر دولتی غیر از بودجهای که برای طرح منظور شده، حدود 80 درصد بودجه آن طرح علاوه بر خود بودجه، صرف هزینههای جاری و حقوق کارمندان پشتمیزنشین آن میشود؛ در صورتی که این مقدار در جهاد کمتر از 10 درصد است و همچنین هزینه پیمانکارانی که با دولت کار میکنند با توجه به زد و بندهایی که بین آنها و دوایر دولتی بوده، خیلی زیاد و هزینه کمرشکنی است که مستقیماً بر روی روستاییان فشار میآورد.
اطلاعیه دفتر مرکزی جهاد سازندگی (در سال 1359)
مشکلات جهاد در رابطه با سازمانهای دولتی
برای جهاد سازندگی که در بدو تشکیل خود به فرمان امام، لازم بود برای پیشبرد کارها و این که امام در جریان کارها باشد، نمایندهای از طرف امام انتخاب شود و همچنین به علّت این که جهاد یک ارگان اجرایی است، باید با مسئولین اجرایی، شورای انقلاب و هیئتوزیران نیز رابطه مستقیمی داشته باشد و این رابطه در سطح دفتر مرکزی جهاد بوده است. در نتیجه یک نماینده از شورای انقلاب در جهت حل مشکلات جهاد چه از نظر مادی و چه از نظر وسایل و ماشینآلات و دیگر ابزار با جهاد همکاری نموده است.عملکرد جهاد و کارهای انجام شده توسّط جهاد یک معیاری را به مردم میدهد که قضاوت کنند و به خاطر این عمل هم که شده سنگاندازی میکنند. با توجه به مشکلات موجود ما معتقدیم که جهاد سازندگی تا تحقّق انقلاب اداری در سازمانهای دولتی، باید بهصورت مستقل از این سازمانها عمل نماید و مسئولین جهاد سازندگی را مجلس شورای اسلامی مستقیماً تعیین کند و همچنین نماینده امام کما فی السابق در جهاد باشد تا این ارگان انقلابی بتواند در جهت خدمت به انقلاب و اسلام پیش برود.
کارنامه عملکرد 11 ماهۀ اول جهادسازندگی تا مرداد 1359
گزارش فعّالیتهای جهاد سازندگی در اوّلین سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی 1358-1359 شامل فعّالیتهای دفتر مرکزی جهاد سازندگی و کمیتۀ های کشاورزی، کمیته های صنایع روستایی و عشایری و...آورده شده است. مطالعه این گزارش بیانگر فقر و محرومیّت بسیار در اقصی نقاط کشور در 38 سال قبل و در زمان انقلاب است. فقر و محرومیّت خاموشی که در لایههای پنهان شده میان زرق و برق پایتخت و شهرهای بزرگ مغفول مانده بود و جهادگران بدون داشتن امکانات اولیه و با وجود مشکلات عدیده اداری آن سال ها، به یاری مردمان ستمدیده و محروم روستاها و شهرهای دورافتاده شتافته و با ایثار، فداکاری و امکانات محدود پیام انقلاب را به آنها رساندند. حوزه و گستره ارائه خدمات و انواع فعالیت های جهادگران عبارت است از:
فعّالیتهای دفتر مرکزی جهاد سازندگی (کمیتۀ کشاورزی)
واحد ارزاق
واحد آبرسانی
واحد تحقیق
واحد تأمین منابع آبهای زیرزمینی
واحد محاسبات شبکههای آبرسانی
واحد پیگیری اداری
واحد نقشهبرداری
بخش تحقیق و اطلاعات آبهای زیرزمینی
تهیة گزارش زمینشناسی در 24 روستا در همدان و 12 روستا در مهاباد و 5 روستا در نائین و 10 روستا در منطقه سیرجان؛
جمعآوری و تهیة اطلاعات مربوط به حوضههای آبی زیرزمینی در دو شهر؛
تهیة جزوات در زمینۀ آبشناسی و حفّاری چاهها و قنات؛
تعیین محل سد خاکی در دو شهر؛
بازدید از پروژههای آبرسانی در شهرهای مختلف؛
بررسی زمینشناسی نقاط مختلف؛
آموزش در ناحیههای مختلف که به علّت تنوع آن ذکر نگردیده است. همچنین تهیه نقشههای مختلف از منابع آب و بعد تعیین محلهای حفّاری برای گروه حفّاری.
مؤثری در جهت رفع کمبود آب برداشته است.
واحد حفّاری
امور حفّاری؛
امور نظارت طرح و تنظیم برنامهها؛
امور کارتاژ؛
امور تعمیرات و نگهداری؛
امور تدارکات و انبار و حمل و نقل؛
امور پمپاژ؛
امور اداری و حسابداری
سایر کمیته ها و ستاد جهاد سازندگی
واحدهاى تولید گروهى ـ تعاونىهاى تولیدى مشاع
هیات هاى هفتنفرى واگذارى زمین.
فعالیت ها و عملکرد جهاد در مناطق محروم
بر اساس اطلاعات جمعآوری شده از عملکرد واحد عمران روستایی جهاد سازندگی، در کل استانهای کشور طی سالهای 1381-1358 تعداد 153236 پروژه عمرانی در مناطق روستایی به اجرا درآمده است. از میان انواع پروژههای اجرا شده، سه پروژه برقرسانی روستایی، آب آشامیدنی و راه روستایی به ترتیب (24، 18 و 2/12 درصد) دارای بیشترین میزان پروژه اجرا شده در مناطق روستایی بودهاند. بنابراین از کل پروژههای عمرانی ایجاد شده تعداد 36867 پروژه مربوط به برق روستایی و تعداد 27624 پروژه مربوطه آب روستایی و تعداد 18670 پروژه مربوط به راه روستایی بوده است.
فصل سوم: آمار و عملکرد سال های اولیه تاسیس جهاد سازندگی
خصوصیات برجسته جهاد سازندگی که مبنای فعالیت این نهاد قرار گرفت عبارتند از:
حذف تشریفات اداری و کاغذبازی که وقت و مال مردم را به هدر میداد و باعث رکود کار اداری و سوءاستفادهی مالی میشد.
سرعت عمل در ارائهی خدمات به مردم.
تصدی جوانان و کارمندان متعهد و دلسوز انقلابی به جای کارمندانی که اغلب به قصد اشتغال، «نوکر دولت» شدهاند.
پرورش استعداد این نیروهای متعهد و دلسوز و ظهور ابتکار و خلاقیت و ابداع و استفاده از نیروهای متخصص و دانشگاهی و به طور کلی تمام اقشار جامعه
ایجاد نمونه و ارائهی سرمشقی برای ادارات و مؤسسات باقی مانده از رژیم طاغوتی تا در جریان تحول آنها مورد استفاده قرار گیرد.
فعالیتهای فرهنگی:
توزیع کتاب، فیلم، اسلاید، عکس، پوستر، نوار، آموزشهای عقیدتی، نشریه و غیره.
فعالیتهای کشاورزی و دامپروری:
تسطیح زمین، تهیه ماشینآلات کشاورزی، توزیع بذر و کود و سمپاشی، آبیاری محصولات کشاورزی، برداشت محصولات و خرید محصولات در حد امکان، پخش ارزاق واکسیناسیون دام و پرورش دامهای مختلف و...
فعالیتهای عمرانی و فنی:
ساخت مسجد و حسینیه، ساخت غسالخانه و حمام، پلسازی، راهسازی روستایی، آبرسانی، برق رسانی، صنایع کوچک، ساختن مجتمعهای روستایی و سایر موارد مشابه.
فعالیتهای بهداشت و درمان:
فعالیتهای بهداشت و درمان در کمیته ها و در زمینههای؛ ساختن درمانگاههای روستایی، واکسیناسیون، توزیع دارو و آموزشهای بهداشتی و ...در مناطق محروم.
گزارش عملکرد جهاد سازندگی: انواع فعالیتهای اجرایی در سال اول
فعالیتهای ساختمانی: مدرسه سازی
احداث 1438 مدرسه.
تعمیر و آماده بهره برداری از 5865 مدرسه
احداث در دست اجرای 450مدرسه
فعالیتهای بهداشت و درمان روستائیان
واکسیناسیون 460000 نفر
معاینه رایگان 1328000 نفر
تزریقات رایگان 341000 نفر
توزیع رایگان میلیونها تومان دارو
فعالیتهای فرهنگی
تشکیل 3360 واحد کتابخانه
پخش 2126000 کتاب رایگان
توزیع 13719 هزار نوار سخنرانی
نمایش 6398 مورد فیلم و اسلاید
تشکیل 2723 جلسه سخنرانی
145 مورد نمایشگاه
شرح فعالیتهای کمیته کشاورزی جهاد سازندگی در اولین سال تأسیس
واحد ارزاق
رساندن ارزاق به نقاط دوردست با قیمت مناسب.
کوتاه کردن دست واسطههای فروش میوه از طرق پیش خرید محصول باغات.
(با همکاری ارتش حدود 120 روستا تحت پوشش قرار گرفت).
واحد حفاری
38 حلقه چاه در قسمتهای مختلف کشور؛ از شمال تا جنوب حفر گردید.
تعمیر 13 دستگاه حفاری
واحد تدارکات
خرید و توزیع 1000 عدد سمپاش ساده و شعله افکن و وجین کن بین استانها.
خرید 5 دستگاه کمباین و تحت پوشش قرار دادن 20 کمباین دیگر و توزیع بین استانها.
خرید و توزیع 100 دستگاه تراکتور.
خرید و توزیع 250 دستگاه خرمنکوب.
خرید و توزیع 120 عدد نهرکن و 50 عدد مرزکش .
خرید و توزیع مایحتاج و درخواستهای استانها از نظر داروهای دامپزشکی، سرنگ و وسایل دامی.
خرید و توزیع کلیه درخواستهای سموم کشاورزی و دفع آفات.
خرید و توزیع 150 دستگاه سمپاشی موتوری.
خرید و توزیع 200000 جوجه گوشتی یک روزه.
خرید و توزیع 65 دستگاه دروگر موتوری 4 چرخ و 3 چرخ.
خرید و توزیع انواع فاروئر نهرکن دیسک و گاوآهن.
خرید و توزیع 500000 تن انواع کودهای اوره فسفات و فسفر.
خرید و توزیع 5000تن جو از صندوق عمران مراتع برای تهیه علوفه دامی.
خرید و توزیع 15000 تن بذر گندم دیم.
گروه فیلم
نمایش 38 فیلم در تهران و مراکز استانها.
ارسال 108 پروژکتور فیلم و 100 پروژکتور اسلاید به شهرهای مختلف.
گروه تئاتر
تولید و اجرای نمایشنامه در 5 شهر و روستاهای توابع.
کمک به گروههای تئاتری مسلمان در تهران و اعزام آنها به شهرستانها.
آموزش دو ماهه برادران شهرستانی در زمینههای بازیگری، گریم، دکورسازی و نمایشنامهنویسی.
گروه عکس
ارسال دوربین عکاسی، آگرماندیسمان وسائل عکاسی، داروی ظهور و ثبوت و کاغذ به شهرستانها
آموزش عکاسی در سطح مراکز استانها.
واحد صوت و نوار
ارسال 20000 نوار کاست سخنرانی شخصیتهای مذهبی و علمی به تمام شهرهای ایران
ارسال 10 عدد نوار ریل، 20 عدد هدفون بزرگ، 4 عدد ضبط صوت، 40 آمپلی فایر، 28 جفت بلندگو و 28 عدد رادیو ضبط آمپلی فایر به شهرهای مختلف.
واحد گرافیک
چاپ 1233000 پوستر در زمینههای مختلف از قبیل پوستر 15 خرداد، هجرت و شهادت دکتر شریعتی، پوستر شخصیتها، اعیاد، مزرعه، احیاء اراضی، کردستان، سیستان و بلوچستان و ...
چاپ 8000 تراکت و 20000 جزوه.
واحد کتابخانه
بررسی و دسته بندی کتب درسی
تهیه 3500 جلد کتاب برای کتابخانه مرکزی جهاد
تهیه و ارسال 1458781 کتاب برای استانهای مختلف .
کمیته فنی و عمرانی با هدف رفع نیازهای درخواستی استانها جذب نیروهای متخصص و خوش فکر در اقصی نقاط ایران با تاسیس 5 واحد ساختمان و معماری، راه، صنایع، تاسیسات و انرژی، معدن تشکیل و آغاز به کار کرد.
بخش ساختمان و معماری
طراحی و نقشهکشی، ارسال نماینده به خوزستان برای طرح لایروبی کرخه کور و حل مساله آبیاری و زهکشی دشت ازادگان
اعزام تیمهای فنی برای بررسی نقاط زلزلهزده و تهیه طرحهای خانهسازی در این نقاط
پیگیری طرح آبرسانی دشت ورامین
برنامهریزی استفاده از نیروهای داوطلب.
بخش راه سازی در مناطق روستایی
الف) تحویل تعدادی از ماشینهای پروژه چاهبهار و ادامه راهسازی در چاهبهار؛
ب) برنامهریزی برای تهیة راه شفته آهکی؛
ج) اعزام نقشهبردار برای نقشهبرداری راههای خدابنده - زنجان؛
د) مطالعه برای ایجاد روشها و دستورالعملهای راههای روستایی؛
ﻫ) مذاکره با شرکت ره گستر برای بررسی و ایجاد سیستم یکپارچه کار با شرکت ره گستر.
بخش صنایع
مطالعه برای تأسیس 2 کارخانه ریسندگی پنبه در بندر گز و مشکینشهر که علیرغم مطالعات مقدّماتی و تصویب عمل به دلیل کسر بودجه معوق است.
ایجاد مراکز بافندگی در روستاهای مختلف منجمله روستاهای بندرگز، زاهدان، کردستان و بررسی برای ساخت ماشینآلات آن که اینک بهصورت محدودی، در اصفهان و برخی شهرهای دیگر ساخته میشود.
سفارش ساخت تعداد 20 دستگاه ماشین بافندگی به اصفهان دادهشده و 120 دستگاه قیطان و نوار بافی به قزوین سفارش دادهشده است.
ساخت 50 دستگاه بافندگی با کمک به جهاد دانشگاه صنعتی شریف ادامه دارد که تا آخر سال جاری به یک هزار دستگاه خواهد رسید.
بررسی اجمالی صنایع کوچک و ارسال آن به استانها برای انتخاب و بررسی دقیق موارد نظر استانها برای تأسیس این کارگاهها.
بررسی وضع بستهبندی خرما در جنوب.
تقاضا برای اخذ 90 دستگاه ماشین خشتزنی از وزارت بازرگانی (علیرغم پیگیری بسیار بیش از یک ماه است که وزارت بازرگانی پاسکاری مینماید) برای تأسیس واحدهای آجرپزی و اعزام نماینده فنّی آجرپزی به 10 شهرستان برای کوره.
ایجاد ارتباط با شرکت فرش برای انجام طرح کمک به قالیبافان روستایی (در دست اقدام).
اعزام نماینده فنّی به یزد برای تأسیس و بهسازی کارگاههای سرامیک میبد (در دست اقدام).
ایجاد کارگاه فلزکاری برای ساخت قطعات مورد نیاز ازجمله قالب تیر سیمانی.
ایجاد کارگاه برای ساخت وسایل آموزشی روستایی.
شرکت و همکاری با ستاد خودکفایی صنعتی در وزارت صنایع معادن.
بررسی پیشنهادهای بسیاری که در زمینۀ سرمایهگذاریهای کوچک تا 5 میلیون تومان رسیده است و علیرغم تأیید برخی از آنها هیچیک عملی نگردیده است. (به دلیل کمبود بودجه).
تماس با برخی ابداعگران که نیاز به تقویت مالی و روحی داشتهاند که متأسفانه هیچیک به دلیل نبود بودجه صورت عملی به خود نگرفته است.
تلاش برای ساخت و ایجاد امکان بازسازی وسایل و لوازم مورد نیاز جهاد سازندگی.
همچنین سایر عملکرد بخش صنایع شامل :
برنامه ریزی و طراحی احداث دو کارخانه ریسندگی پنبه،
ایجاد مراکز بافندگی روستایی از جمله روستاهای بندرگز، زاهدان، کردستان و ...،
سفارش 20 دستگاه بافندگی و 120 دستگاه قیطان و نواربافی
ساخت 50 دستگاه بافندگی با کمک جهاد دانشگاه شریف،
بررسی صنایع کوچک و ارسال به استانها،
بررسی وضع بستهبندی خرما در جنوب،
تقاضا برای اخذ 90 دستگاه ماشین خشتزنی،
ارتباط با شرکت فرش برای انجام طرح کمک به قالیبافان روستائی،
اعزام نماینده به یزد برای تاسیس و بهسازی کارگاههای سرامیک میبد،
ایجاد کارگاههای فلز کاری،
و همکاری با ستاد خودکفائی صنعتی در وزارت صنایع و معادن.
بخش تاسیسات و انرژی
پیگیری مسائل مربوط با برق منطقهای و وزارت نیرو
بررسی وضع ساخت تیرهای سیمانی
طرح مطالعات برق روستایی.
واحد معدن
ضرورت ایجاد واحد معدن؛
مشکل کار واحد معدن؛
مشکلات و نارساییها؛
روش بهبود کار.
واحد حسابداری
حسابداری دفتر مرکزی طبق این سیستم و بر اساس اعتماد به اعضا و افراد جهاد سازندگی عمل میکند و در سال گذشته مبلغ 12441883808 ریال بودجه برای استانها ارسال داشته است. لازم به تذکر است که این مقدار بودجه تا آخر اردیبهشت بوده و بعد از آن نیز بودجههایی ارسال شده که فعلاً ریز آن جمعبندی نشده است.
مقدار مصرف استانها تا 15 خرداد 59 در حدود 12730433608 ریال بوده است.
واحد وام
واحد وام جهاد سازندگی مرکز برای استانهای مختلف سهمیه اعتباراتی در نظر گرفته و به استانها میفرستد و در آنجا حتیالامکان بهصورت جنس در اختیار روستاییان قرار میگیرد. مجموع سهمیه اعتبارات مربوط به وام برای تمام استانها تا تاریخ 14/1/59 مبلغ 25901600000 ریال بوده است.
فعّالیتهای واحد امور داوطلبین
واحد امور داوطلبین مرکز ، با توجه به نیاز شهرها و روستاها، نیروهای انسانی را در رشتههای مختلف (فنی، پزشکی، کشاورزی و دامداری و فرهنگی) جذب و به محل نیاز اعزام مینمود. این واحد اهمیت زیادی داشت زیرا باید نیروهای مؤمن و متعهّد را که حاوی پیام انقلاباند به روستاها اعزام کند. این واحد مجموعاً از تشکیل جهاد تا تاریخ 27/3/59 تعداد 6214 نفر در رشتههای مختلف را به نقاط مختلف اعزام کرده است. علاوه بر این کلاسهای آموزشی در با توجه به نیاز جهاد در شهرستانها برای رشتههای برق، مکانیک، نقشهبرداری، نقشهکشی، پزشکی و کشاورزی برگزار نموده است.
گروه پزشکی
گروه پزشکی از چهار قسمت تشکیلشده که شامل گروه دارویی، بهداشت، بیماران و جذب نیروست.
واحد تدارکات و پشتیبانی
اجناسی است که واحد تدارکات مرکز به خرید مستقیم آنها اقدام کرده و در سراسر استانها پخش نموده است.
فصل چهارم: مروری بر عملکرد جهاد سازندگی
ارزش های اخلاقی و روحیه ایثارگری جهادگران جهاد سازندگی
در پی فرمان امام در راستای محرومیتزدایی از مناطق روستایی و محروم کشور، جمعی از دانشجویان و جوانان تحصیلکرده، از سر تعهد و ایمان قلبی، به فرمان امام اقتدا کرده و به سوی مناطق محروم سفر میکنند تا عوامل و شرایط محرومیت را بررسی کنند و نتایج را برای کمیتههای مرکزی ارسال کنند. وضعیت روستائیان رنجدیده و ستم کشیده را با جان و همه وجود با و با حضور مستمر، مستلزم زحمات و مشقات و صرف وقت زیاد است. دوراقتاده ترین روستاها با جاده های صعب العبور و در سرمای زمستان و نان خشک و امکانات ضعیف، ...همت بلند و هدف عالی می طلبد.
برخی از بنیانگذاران شهید جهاد سازندگی
شهید مهدی رجببیگی
شهید مهدی رجببیگی در بهمن سال 1336 در شهر دامغان به دنیا آمد و دوران کودکی و نوجوانی را به همراه خانوادهاش در تهران سپری کرد. در محلههای فقیرنشین تهران، طعم فقر و محرومیّت را از همان آغاز نوجوانی به وی چشاند.
مهدی تحصیلات ابتدایی و متوسّطه خود را نیز در تهران گذراند و به علّت استعداد فوقالعادهای که داشت، همواره از دانشآموزان موفّق مدارس محسوب میشد. وی از همان ابتدا علاقه بسیار زیادی به مطالعه و تفکّر و تحقیق داشت و ازاینرو تا قبل از پایان تحصیلات متوسّطه با کتب مذهبی آشنا گردید.
شهید رجببیگی در سال 1354 وارد دانشگاه فنّی تهران شد و در رشته مهندسی راه و ساختمان به تحصیل مشغول گشت. وی از همان اوایل ورود به دانشگاه همراه با دیگر برادران مسلمان خود به فعّالیتهای صنفی-سیاسی روی آورد. استعداد زیادش او را در درس نیز بسیار موفّق ساخته بود. در اواخر سال اول از طرف دانشجویان به عضویت شورای دانشجویی دانشکده انتخاب شد و این مسئولیّت را تا سال 58 و آغاز انقلاب فرهنگی ادامه داد. در شورای دانشجویان یکی از افراد بسیار فعّال بود و موضعگیریهای کوبندهاش همیشه برای گردانندگان وابسته به رژیم در دانشکده ایجاد زحمت میکرد. برادر شهیدمان علاقه زیادی به مطالعه کتب سیاسی– اجتماعی و دینی داشت و یک از مسئولین کتابخانه اسلامی دانشجویان فنّی بود. جریانات سیاسی داخلی و خارجی را با تسلّط و قدرت بینظیر تحلیل سیاسی ایدئولوژیک مینمود. مقالات و تحلیلهای وی از بهترین کارهای مطبوعاتی و فرهنگی روزنامههای بااعتبار کشور بود.
آنچه در مورد وی حائز اهمّیت و ارزش فراوان است، طبع و روحیه چندبُعدی و متعالی اوست. وی از دقیقترین تحلیلهای سیاسی گرفته تا پراحساسترین قطعات ذوقی مطالب سیاسی-فکاهی، همه را با تسلّط لازم ارائه میکرد. روز پنجم مهر 1360 که جنایتکاران منافق با اسلحه در تهران به مردم و پاسداران مردمی انقلاب اسلامی حمله بردند و به کشتار آنان دست زدند «رجببیگی» قهرمان با سلاح گرم به مقابله با آنان شتافت و در راه دفاع از آرمانهای اسلامی خویش و دفاع از مظلومیت و فروتنی خلق خویش به سرمنزل مقصود شتافت. جاودان باد یاد و نام او در خاطرهها. «مهدی شهید» همچون همه جوانانی که معتقد به اسلام اصیل امام هستند، روزها را به تلاش مستمر در انجام فعّالیتهای انقلابی و شبها را به عبادت خداوند سپری میکرد، درحالیکه بسیاری از روزها را روزهدار بود.
شهید حسین شوریده
شهید حسین شوریده از دیگر شهدای جهاد سازندگی بود. حسین در سال ۱۳۳۵ در روستای دلوئی شهرستان گناباد دیده به جهان گشود دوران کودکی و دبستان را در همان روستا گذراند. با پذیرفته شدن در دانشگاه صنعتی به تهران آمد و مهندسی مکانیک خواند. در اعتراضات سیاسی دانشگاه شرکت میکرد و در همان زمان توسط ساواک شناسایی شده و مدتی در زندان بود. پس از پیروزی انقلاب وارد جهاد سازندگی شد و شبانه روز در کمیته مربوط خدمت به محرومان و مستضعفان را ادامه داد سپس به تهران رفت و در دانشگاه در شورای دانشجویی به مسائل سازمان دانشجویان مسلمان نیز رسیدگی مینمود و در جلساتی که برای بنیانگذاری جهاد سازندگی تشکیل میشد شرکت داشت. حسین شوریده از بنیانگزاران جهاد سازندگی و مسئول مناطق جهاد استانها و نیز قائم مقام شورای مرکزی جهاد بود و پس از جنگ از نیروهای اصلی جهاد در جنگ به شمار میرفت و در تاریخ ۱۴/۲/۱۳۶۱ و در جریان عملیات بیتالمقدس به شهادت رسید. عشق به خانواده و قناعت از اصلیترین روحیات این شهید بزرگوار بود و متن وصیتنامهاش به خوبی گویای این صفات بود.
در دوران تحصیل دانشگاه که هنوز خبری همهجانبه از انقلاب نبود، در اعتصابات سیاسی و انقلابی دانشگاه شرکت میکرد. او در این اعتصابات بهوسیله مأمورین ساواک که در داخل دانشگاه زیاد بودند، شناسایی و در خیابان حافظ دستگیر و به زندان انتقال مییابد و پس از مدتی بلاتکلیفی و اذیت و آزار با سپردن وثیقه نقدی آزاد میشود. شهید شوریده بعد از آزادی از زندان با چند نفر دیگر از دوستانش راهی شهرستان قم میشود... حسین عازم جبهه شد و از زیر قرآنی که مادرش گرفته بود، گذشت. ساعت 6 بعد از ظهر روز پنجشنبه نهم اردیبهشت بهسوی جبهه جنگ حرکت نمود و در 14 خرداد 1361 در عملیات بیتالمقدّس به شهادت رسید و روز 17 خرداد که مصادف با ایام ولادت امیرالمؤمنین علی (ع) به خاک سپرده شد.
شهید جواد خیابانیان
شهید جواد خیابانیان از دیگر شهدای به نام جهاد سازندگی بود که شرح خدمات و ایثارگریهایش زبانزد شده بود. شهید محمد جواد خیابانیان سال 1334 در شهر تبریز بود. وی پس از پایان رساندن دوران تحصیل خود به همراه خانواده اش به تهران آمد و با اخذدیپلم در دانشگاه تهران و رشته برق پذیرفته شد. دوران تحصیل وی همزمان شد با اوج مباحثات فکری و درگیری شدید بین دانشجویان که در این مسیر هم سرفراز بود. در دوران اوج گرفتن انقلاب همواره فعال و کوشا بود و در تظاهرات و اقدامات ضد رژیم کوشش وافری می کرد. پس از انقلاب اسلامی به جهاد سازندگی پیوست و خدمات شایانی را به مردم محروم شهرهای جنوب و جنوب غرب از قبیل خوزستان و کرمان و بالاخص سیستان و بلوچستان کرد. و در این راه زحمات زیادی را به دوش گرفت .
به عنوان مسئول جهاد استان سیستان و بلوچستان، شهید جواد خیابانیان رسالت دشواری برعهده داشت. پس از جنگ تحمیلی جهاد «سیستان و بلوچستان» به ناگهان نیروهای خود را از دست داده بود و نیروهای اصلی به سمت جبهه رفته بودند و نزدیک بود که جهاد این منطقه به خاطر کمبود نیرو به تعطیلی کشیده شود. حاج جواد خیابانیان نیروهای موجود را جمع نموده و از مسئولیت خطیری که به عهده آنهاست صحبت کرد و گفت: «اگر ما اینجا را تخلیه کنیم و فعالیت نداشته باشیم ممکن است ضرباتی نصیب انقلاب شود به هر حال این گناه متوجه ما خواهد بود». این در زمانی بود که ایشان وظیفه خیلی از برادران و قسمتها را به عهده گرفته بود. به خصوص وظایف قسمتهایی مانند امور پرسنلی، جذب و اعزام، پرداخت حقوق و همه موارد را با پشتکار و حوصله و با تحمل مشکلات کار و دشواری های آن، انجام می داد. بطوریکه سخت کاری و مقاومت در برابر موانع، از مشخصههای بارز این شهید بود. شهید جواد خیابانیان تمام کوشش خود را صرف ایجاد آبادانی در این مناطق کرد و سرانجام در سال 1362 در یکی از ماموریتهای خویش و در حین انجام وظیفه به شهادت نائل شد.
شهید سید مرتضی آوینی
شهید سیّدمرتضی آوینی در شهریور سال 1326 در شهر ری متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسّطه خود را در شهرهای زنجان، کرمان و تهران به پایان رساند و سپس به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. او از کودکی با هنر اُنس داشت؛ شعر میسرود، داستان و مقاله مینوشت و نقاشی میکرد. تحصیلات دانشگاهیاش را نیز در رشتهای به انجام رساند که به طبع هنری او سازگار بود؛ ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی معماری را کنار گذاشت و به اقتضای ضرورتهای انقلاب به فیلمسازی پرداخت.
الف) اثرات فعالیت جهاد سازندگی در محرومیت زدایی و افزایش رضایت روستائیان
ب) الگوهای توسعه وعمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی
ج) عملکرد توسعه وعمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن
الف) اثرات فعالیت جهاد سازندگی در محرومیت زدایی و افزایش رضایت روستائیان
کلیات
توسعه و عمران روستایی، راهبردی است که برای بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی مردم فقیر روستایی طراحی شده است، از آنجا که توسعه و عمران روستایی در واقع عاملی برای کاهش فقر است،از این رو باید به نحو بسیار روشن و مناسب برای افزایش تولید و بالا بردن بهرهوری طراحی شود.
توسعه و عمران روستایی به نوینسازی جامعه روستایی میپردازد و آن را از یک جامعه منزوی و سنتی، به جامعهای تغییر خواهد داد که با اقتصاد ملی عجین شده است. بنابراین هدفهای توسعه و عمران روستایی در محدوده یک بخش خلاصه نمیشود، بلکه مواردی چون بهبود بهرهوری، افزایش اشتغال، تأمین حداقل و قابل قبول غذا، مسکن، آموزش و بهداشت را دربر میگیرد. درعمران روستایی هدف اصلی و اساسی مبتنی بر توزیع سرمایهگذاریها و خدمات، تعدیل فاصله شهرها و روستاها و تقلیل صحیح و منطقی روستاها میباشد و به این منظور بایستی عمران روستاها و شهرها متناسب و همگام انجام گیرد تا دچار مشکلاتی نظیر عدم تعادل اقتصادی (اختلاف درآمدها)، اجتماعی (مهاجرتهای بیرویه از روستا به شهر)، فرهنگی و ... نشود.
اصطلاح عمران دهات و نوسازی روستاها مفهوم عام و وسیعی دارد و اجرای برنامههای عمران روستایی نه فقط از نظر تأمین عدالت اجتماعی و تعمیم مزایای ناشی از توسعه اقتصادی به سطح روستاها قابل توجیه است، بلکه از جهت اثرات مستقیمی که در تولید اقتصادی دارد و محیط روستا را جهت زندگی سالمتر، فعالتر و مؤثرتر آماده میکند حائز اهمیت است. انواع فعالیتهای عمران روستاییعبارتند از:
۴. عمران در زمینه اصلاح امور اجتماعی روستاها و آموزش روستاییان
۵. عمران در زمینه صنایع روستایی.
بطور کلی مهمترین ضرورتهای توجه به توسعه روستایی پایدار عبارتند از:
روند رو به کاهش جمعیت روستایی و تخلیه سریع روستاها.
مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرهای بزرگ و افزایش دامنه مسائل و مشکلات شهری.
مهاجرت نیروهای فعال روستایی
کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی و دامی و رها شدن ظرفیتهای بالقوه در مناطق روستایی.
توجه به روستا به عنوان محور تولید کشاورزی و پشتوانهای برای ایجاد امنیت غذایی در کشور.
توجه به روستا به عنوان تأمین کننده مواد اولیه صنایع وا بسته به بخش کشاورزی.
بیشتر و نیز کم هزینهتر بودن امکان ایجاد فرصتهای شغلی مناسب در روستا نسبت به شهر.
لزوم تحقق عدالت اجتماعی در جامعه و توازن در ارائه خدمات و امکانات مورد نیاز بین شهر و روستا.
رهیافت توسعه روستایی برای دستیابی به موفقیت در حوزه حل مسائل روستایی باید اهداف زیر را دنبال کند:
توزیع عادلانه منافع توسعه؛
تأمین سطح مطلوبی از زندگی با تأکید بر گروه های فقیر و آسیب پذیر در جامعه روستایی؛
مشارکتی نمودن فرآیند توسعه و تقویت خود اتکایی در روستاییان؛
افزایش درآمد و بهرهوری در بخش کشاورزی؛
گسترش فرصت های شغلی در زیر بخش های غیر کشاورزی؛
ایجاد تعادل پایدار میان انسان، محیط و فعالیت.
ب) الگوهای توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی
اولین گام در ایران برای توسعه و عمران روستایی با تهیه قانون «عمران دهات» در سال 1316 برداشته شد. این قانون در شکل اولیه خود تأکید بر افزایش محصولات کشاورزی داشته و مالکان را تهدید میکرد که در صورت عدم رسیدگی به اراضی خود و وضع رعایا، املاکشان توسط دولت ضبط میشود. ولی مخالفتهای مالکان و ممانعت نمایندگان در مجلس مانع از تصویب و اجرای آن شد. به همین خاطر این قانون با محتوای جدید که امکان تعارض کمتری را با مالکان فراهم میکرد به تصویب رسید.
در برنامه عمرانی هفت ساله اول (1334-1327) فصل مشخصی تحت عنوان عمران روستایی وجود نداشت، لیکن برنامههایی برای روستاها منظور شده بود که عمدتاً به عمران زراعی مربوط میشد. ناکامی در تحقق هدفهای قانون عمرانی سال 1316 و دخالت بیش از حد روستاها موجب شد که در سال 1331 لایحه قانونی «ازدیاد سهم کشاورزان و سازمان عمرانی کشاورزی» تصویب گردد. چون این لایحه، گذشته از تعدیل روابط مالک و رعیت، چارچوب اجرایی و زمینههایی عملی مناسبی برای عمران روستایی ارائه میداد باید اولین نظام مدون عمرانی برای جامعه روستایی تلقی گردد. این قانون نیز در اثر مخالفت مالکان بعد از دو ماه ملغی گردید و جای خود را به قانونی دیگر به همین نام ولی با محتوای دیگر داد که آن نیز عملاً تأثیر چندانی در عمرانی روستاها نداشت، چرا که مالکان یا سهم تعیین شده را نمیپرداختند و یا کارشکنی میکردند.به همین دلیل در سال 1325 قانون آزمایشی «اصلاح امور اجتماعی و عمران دهات» با قید زمانی دو ساله جایگزین قانون مزبور گردید و تا سال 1342 با تصویب نامههای دولتی تمدید گشت. در برنامه عمرانی دوم، روی هم رفته توجه به عمران روستایی نسبت به برنامه اول بیشتر بود. زیرا یکی از بندهای فعالیت در فصل کشاورزی، عنوان «عمران دهات و اراضی بایر» داشت (گزارش عملکرد برنامه هفت ساله دولت، سازمان برنامه بودجه). گرچه عمران دهات، سیاستهای تعیینشدهای نداشت، معالوصف برنامههایی اجرا گردید که در قالب همان قانون «اصلاح امور اجتماعی و عمران دهات» بود.
در برنامه سوم، «عمران روستایی» جزئی از فصل کشاورزی بود، گرچه در فصول دیگر برنامه نیز بمنظور بسط خدمت اجتماعی در روستاها، پیش بینیهایی شده بود.
عمران روستایی در برنامه چهارم عمرانی کشور از هدفها و سیاستهای مشخصی برخوردار بود. عمران و توسعه روستایی، محدود به بعد فیزیکی عمران دهات شد و مشتمل بر ایجاد پارهای تأسیسات گشت. این انفکاک و از هم گسیختگی ابعاد عمران و توسعه روستایی در سیستم برنامهریزی ایران، نهادی شد و تدام یافت.
از سال 1341 تا 1347 امور عمرانی روستا به عهده وزارت کشور بود. از این تاریخ به وزارت آبادانی و مسکن منتقل شد. در سال 1351 انجام کلیه وظایف درباره عمران و نوسازی روستاها به وزارت تعاون و امور روستاها محول میشود اما در عمل، اقدامات این دستگاه فاقد هماهنگی مطلوب و مورد تأکیدی بود که میرفت با تمرکز فعالیتها و هماهنگی عرضه خدمات (اقتصادی – اجتماعی- فیزیکی) دولتی تحقق یابد، زیرا نه در سطح کلی، برنامههای این دستگاه هماهنگ با سایر دستگاههای دولتی بود و نه در مقیاس روستاها این هماهنگی مشاهده میشد.
در برنامه پنجم عمرانی که از سال 1352 آغاز شد، عمران روستا سیمای تازهای به خود گرفت. اعتباراتی که در برنامه پنجم برای اجرای برنامه عمران روستایی پیشبینی شده بود، 8/37 میلیارد ریال بود که حدود 8/1 درصد کل اعتبارات عمرانی در برنامه پنجم میشد. هدف این برنامه، توزیع متعادل سرمایهگذاریها و خدمات رفاهی و زیربنایی برای پوشش بیشتر جمعیت روستایی، متکی بر تقلیل روستاها و پییزی شهرهای آینده بود. برای نیل به این هدف نیز ایجاد حوزههای عمران روستایی، محور اساسی سیاست عمران روستایی گردید.
مسألهی عرضه خدمات و نحوه ارائه تسهیلات به قریب 60000 روستا که بطور پراکنده با ابعاد جمعیتی متفاوت در کشور استقرار یافته بود، در برنامه چهارم مورد تأمل قرار گرفت. الگوی حوزههای عمران روستایی دستاورد تأمل و راهگشایی در این زمینه بود. بعدها نیز الگوهایی از طرف چند مهندس مشاور و مراجع پژوهشی عرضه گردید، مانند روش برنامهریزی مکانی عمران روستایی از « آر. پیو میسرا» و « مهندسین مشاور و ستیران». (خلاصه برنامه عمرانی پنجم، سازمان برنامه و بودجه) .
وجه مشترک این الگوها کمابیش برداشت فیزیکی از توسعه عمرانی روستایی و قالبگیری صرف در این بعد از توسعه، بی توجه به ارتباط و کیفیت انسانی و اجتماعی آن و ناهماهنگ با توسعه نظام تولیدی بود.
برنامه پنجم عمرانی مقارن با گشایشهای قابل ملاحظه مالی کشور (شش برابر شدن درآمد نفت بین سالهای 53-1351) بود و همین امر موجب شد که بدون توجه به تنگناهای فیزیکی و ساختی و امکانات اجرایی و فنی، هدفهای کمی برنامه، بسیار بلند پروازانه برآورد شود.
در عمران روستایی نیز ایجاد 1200 حوزه عمرانی با پوشش 14 هزار ده که جمعیتی معادل 10 میلیون نفر را در بر میگرفت، پیش بینی گردید. ایجاد حوزههای عمرانی ظرف سه سال اول برنامه بعلت موانع مالی، اداری و فنی به کندی گسترش یافت. این وضع، تحقق هدفهای کمی برنامه حوزههای عمرانی را تا آخر برنامه پنجساله غیر ممکن میساخت، زیرا با موانع و امکانات موجود، برآورد گردیده بود که تا آخر برنامه پنجم کمابیش 400 حوزه عمرانی مستقر گردد.
برنامه پنجم نیز همچون برنامه چهارم، عمران روستایی را مترادف با گسترش خدمات و تأسیسات رفاهی در روستا میدانست. نتیجه چنین برداشتی از امر عمران در روستاها تصویری بود که از بیشتر حوزههای عمرانی توانست به دست دهد، همچون تأسیسات و ساختمانهایی از مدارس بیمعلم، درمانگاههای بی پزشک، حمامهای بیآب، کشتارگاههای بلااستفاده و ... که با مشکلاتی عدیده در بافتی بریده از نظام روستا، بر پهنه محدود زمینهای مزروعی بنا گردیدند و منتزع از حیات روستا، کهنه و فرسوده شدند.
ج) عملکرد توسعه و عمران روستایی قبل از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن
تجزیه و تحلیل شاخصهای اجتماعی و بررسی مسائل انسانی حاکی از بروز نابسامانیهای فراوانی در عرصههای مختلف جامعه است، چنانکه هنوز بیش از نیمی از جمعیت بی سواد بودند (9/57%) و در این میان روستاها و مناطق محروم سهمی بیشتر داشتند (71%). شاخصهای بهداشتی جامعه در حد نازلی قرار داشت و 90 درصد از کل روستاها فاقد هرگونه تسهیلات پزشکی بودند. یعنی در عمل 18 میلیون نفر از خدماتی که پزشکی مدرن و پیشرفته عرضه میکرد، به طور مطلق محروم بودند.
ضریب کلی نابرابری توزیع هزینهها در کل جامعه که طی سالهای 50-1345 در حدود 45 درصد بود در سال 56 به حدود 51 درصد افزایش یافت. شاخصهای نابرابری توزیع درآمد در مناطق شهری و روستایی نیز حاکی از عدم تعادلی شدید در توزیع درآمدهاست؛ چنان که ضریب تمرکز درآمدی از 4775/0 در سال 1347 به 4989/0 در سال 56 رسید. سهم 40 درصد پایین درآمدی از 4/13 درصد در سال 1347 به 12 درصد در سال 1354 و 5/11 درصد در سال 1356 کاهش یافت. این در حالی است که سهم 20درصد بالای جامعه، طی همین دوره از 6/53 درصد در سال 1347 به 56 درصد در سال 1356 افزایش یافت. در روستاها نیز ضریب تمرکز درآمدی طی سالهای 58-46 ا ز سطح 4014/0 در سال 1346 به سطح بالای 4651/0 در سال 1357 و سپس به سطح فوقالعاده بالای 5026/0 در سال 1358 رسید.
شاخصهای نابرابری توزیع درآمد از 14 درصد کل در آمدها در سال 47 به 5/11 درصد در سال 1354 رسید و سهم گروههای بالای درآمدی نیز از 8/52 درصد کل درآمدها در سال 47 به حدود 57 درصد در سال 54 افزایش یافت (سازمان برنامه و بودجه، ص9-8).
در زمینه فعالیتهای عمرانی زیربنایی در روستاهای کشور نیز تا سال 1357 (قبل از پیروزی انقلاب) اهم اقدامات و نتایج حاصل از اجرای برنامه ها به شرح زیر بوده است:
احداث راه شوسه: 8000 کیلومتر
برق رسانی : 4327 روستا
آب رسانی : 12000 روستا
بطور کلی اجرای پنج برنامه عمرانی در نظام پیشین در مدت قریب به سی سال، برای جامعه روستایی و بخش کشاورزی از دیدگاه عمرانی و اقتصادی، دستاورد چندان مطلوبی نداشت و سیاستهای کلان اعلام شده در برنامههای عمرانی چهارم و پنجم با مقتضیات اقتصادی - اجتماعی، پراکندگی، بافت فیزیکی و آرایش کالبدی روستاهای ایران، انطباق نداشت.
فقدان زمینه اشتغال و کمبود خدمات در روستاها و تمرکز نامتعادل آن در شهرهای بزرگ، روند مهاجرت از روستا به شهر را از آهنگ طبیعی خارج ساخت.
پیامد چنین سیاستهایی تورم جمعیت شهری، حاشیه نشینی، مشاغل کاذب و روستاهای تخلیه شده و متروک بود که با کاهش درآمد حاصل از فعالیت کشاورزی نسبت به درآمد سایر بخشها از طریق سیاست تثبیت قیمتها و حمایت از واردات، تقویت میشد. در پایان برنامه پنجم، کمتراز 20 % از جمعیت روستائی به آب سالم و بهداشتی دسترسی داشتند. نسبت واحدهای مسکونی بهرهمند از آب لولهکشی و برق در سال 1355، برای روستاهای کشور به ترتیب 5/12% و 2/14% بود (نسبتهای متناظر برای واحدهای مسکونی شهری 89% و 90% بوده است). نسبت باسوادی در کل جامعه روستائی سال 1355، 30% و برای زنان 16% بود ( نسبتهای همانند در جامعه شهری، 65% و 55% بوده است ) (فرهنگ آبادیهای کشور، سال 1355، مرکز آمار ایران ) در این دوره، 56% از جمعیت 14-7 ساله روستایی تحصیل میکردند که این نسبت در مناطق شهری 90% بود.
تا پایان برنامه چهارم، اقدامات عمرانی روستاها، بیشتر بر منابع محلی، خودیاری و مشارکت مالی و کاری روستاییان متکی بود و تنها در برنامه پنجم ( 56-1352)، اجرای طرحهای عمران روستایی به تمامی به اعتبارت مالی وابسته شد و سیاست ایجاد حوزههای عمران روستایی، برقراری سلسله مراتب و سطح بندی روستاها مورد توجه قرار گرفت.
نسبت جمعیت روستایی در فاصله سالهای 55-1345، از 62% به 53% جمعیت کشور کاهش یافت. متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت روستایی در این دوره 1/1% در برابر 7/2% در کل کشور بود. این نرخ رشد در برابر 9/4% برای جمعیت شهری، نشان میداد که اقدامات عمرانی در نگاهداشت جمعیت روستایی در روستاها موفق نبوده است. مهاجرت روستائیان به شهرها موجب خالی شدن روستاها از نیروی کار شد و سهم جمعیت فعال روستائی را از 65% در سال 1345 به 56% در سال 1355 کاهش داد.
این روند نزولی در نرخ رشد جمعیت روستاهای کشور طی دهههای گذشته بیانگر نوعی عدم پایداری اقتصادی و وجود معضلات و مشکلاتی متعدد در نقاط روستایی است که عمدتاً عبارتند از:
ساختار سنتی که مانع اصلی افزایش بهره روی منابع است
عدم اطمینان در تولید محصولات کشاورزی و دامی
سطح پایین آموزش و مهارتهای حرفهای که موجب پایین بودن بازدهی در تولید میشود
غالب بودن نظام کشاورزی معیشتی
محدودیت در ایجاد فرصتهای شغلی با توجه به محدودیت منابع در مناطق روستایی
فقدان نظامهای حمایتی گسترده (بیمه، خدمات اجتماعی و...)
محدودیت امکانات رفاهی و زیربنایی در مناطق روستایی
نرخ بالای مهاجرت
فقر و در آ مد سرانه اندک
برخورداری بسیار اندک از یارانههای دولتی
وجود رابطه سلطه بین شهر و روستا
کم توجهی به روستا، منجر به بروز مشکلاتی گردید که مهمترین آنها به شرح زیر بوده است:
مشکل کمبود درآمد روستاییان در مقایسه با سایر بخشها و غیر اقتصادی بودن فعالیتهای کشاورزی و نیاز به اجرای طرحهای صنایع تکمیلی کشاورزی و روستایی
مشکل کمبود جادههای ارتباطی در مناطق روستایی و عشایری
مشکل تأمین آب مورد نیاز شرب و کشاورزی
مشکل تأمین برق روستایی و صنایع روستایی
مشکل فقدان امکانات رفاهی و بهداشتی در روستاها
عدم توفیق در امر آموزش روستاییان و بسیج نیروها و مردم در امر توسعه کشاورزی
مشکل کمبود نیروی انسانی متخصص و ماهر در بخش کشاورزی و صنایع روستایی و عدم وجود تحقیقات لازم در خصوص بخش کشاورزی
مشکل توسعه مکانیزاسیون در بخش کشاورزی.
دستاوردهای فیزیکی جهاد سازندگی بسیار شگفت انگیز بود. جهاد پروژه ها و طرحهای متعددی نظیر جادهسازی، آب آشامیدنی بهداشتی، زه کشی، امور بهداشتی، برق رسانی، محیط زیست و امور زیربنایی، ساخت مسکن، مدرسه و حمام و ... را در روستاها به مرحله اجرا درآورد. بر اساس اطلاعات موجود نسبت روستاهای برخوردار شده از خدمات عمرانی، در سالهای بعد از انقلاب، از رشد چشمگیری برخوردار شدهاند به طوری که روستاهای بهره مند از آب آشامیدنی 164 درصد و برخوردار از برق 631 درصد نسبت به قبل از انقلاب افزایش یافته است. جمعیت روستایی برخوردار از آب آشامیدنی بهداشتی از 23 درصد در سال 1357 به 57 درصد در سال 1375 افزایش یافته است.
قبل از انقلاب اسلامی، بالغ بر 8000 کیلومتر جاده روستایی ساخته شده که این میزان پس از انقلاب به 67064 کیلومتر افزایش یافته و طی سالهای 57 تا 75 از رشدی معادل 738 درصد و به طور متوسط سالانه 18 درصد برخوردار شده است. در عرصه بهداشت و درمان نیز گام های موثری در روستاها برداشته شد و تعداد مراکز بهداشتی درمانی روستایی از 1949 در سال 65 به 2041 واحد در سال 75 بالغ شد و 4 درصد افزایش داشته است. توجه به اقدامات مشارکتی و حل مشکل مدیریتی روستاها و تسهیل در ارتباط با مراکز دولتی برای برخورداری از امکانات مادی و معنوی آنها روستائیان را به سمت تشکیل شوراهای اسلامی روستایی کشاند به گونه ای که با کمک جهاد سازندگی و نهاد های انقلابی دیگر همچون هیئت های هفت نفره احیا و واگذاری زمین سپاه و کمیته، قبل از تصویب قانون مربوط شوراهای اسلامی در روستاها تشکیل شدند. تا اینکه در قانون مصوب 1361 تشکیل و برگزاری انتخابات شوراها به جهاد سازندگی داده شد و سپس با تجدید نظر سال 65 اختیار مربوط به برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی روستاها را مجلس به وزارت کشور واگذار کرد.
در سال 65 برای تقویت فعالیتهای مشارکتی از طرف جهاد سازندگی (خانه های همیار) به عنوان بازوی اجرایی برای شوراها مطرح شد تا به کمک آنها به بسط فعالیتهای مشارکتی به خصوص در زمینههای عمرانی پرداخته شود. البته در کنار شورای اسلامی نهادهای جمعی دیگری نیز همچون انجمن اسلامی روستایی و پایگاه بسیج در روستاها شکل گرفت که زمینه ساز و تداوم بخش فعالیتهای مشارکتی بوده است.» (ازکیا، 1384، صص 324 - 325).
بدون شک راههای ارتباطی مطلوب، در پیشرفت هر جامعه تاثیر به سزایی دارد و همواره به عنوان یکی از شاخصهای مهم رشد و توسعه ملی قابل طرح است. نمود بارز آن شبکه راههای ارتباطی است که به عنوان یکی از خدمات زیر بنایی نقشی مهم در انتقال محصولات، ارائه خدمات اساسی و ترویجی و نیز ارتباطات فرهنگی و اجتماعی ایفاد میکند ایران به لحاظ وسعت و پراکندگی و تعدد مراکز جمعیتی و روستاهایی به شبکه ارتباطی فراگیری نیازمند است و با توجه به این که از نظر ارتباطات جادهای از کشورهای فقیر محسوب میشود، جهاد بر آن شد که به طور جدی در جهت رفع این نقیسه در مناطق روستایی اقدام نماید و به احداث راههای منطقهای به منظور خدمات رسانی به حدود نیمی از جمعیت بپردازد.
اثرات اقتصادی – اجتماعی احداث راه روستایی
کاهش هزینه حمل محصولات کشاورزی از مبدأ تا مقصد.
فراهم شدن زمینه استفاده از نهاده ها ( کود، سم و بذر) و بهرهگیری از ماشین آلات کشاورزی مقدور خواهد بود.
ایجاد بازار وسیعتری برای محصولات تولیدی، و رونق سریعتر اقتصاد
امکان استفاده آسان تر و بهره برداری از معادن مختلف، استقرار صنایع روستایی و حمل تولیدات آن به مراکز فروش.
افزایش مسافرت ساکنان شهر به روستا، تقاضا برای صنایع دستی روستا، و افزایش میزان تولید آنها و ایجاد فرصت های شغلی.
اثرات اقتصادی – اجتماعی آبرسانی
با استفاده از آب شرب بهداشتی میتوان از ابتلاء به بسیاری از بیماریها پیشگیری کرد. به طور کلی مصرف آب در مناطق روستایی را میتوان در سه بخش مورد بررسی قرار داد: آب تمیز و بهداشتی برای مصرف خانگی، آب بهداشتی برای دام و طیور، و آبیاری و زراعت. تامین آب زراعی که یکی از زیربنایی ترین عوامل رشد اقتصادی و تأمین معیشت روستاییان است نیز از اصلی ترین وظایف جهاد بوده است. جهاد از بدو تأسیس، فعالیت خود را در زمینه های تامین آب زراعی با اجرای پروژههای کوچک زودبازده، سدهای مخزنی کوچک، بندهای انحرافی، ایستگاههای پمپاژ، تنظیم و بهسازی چشمهها و کمک به لایروبی قناتها و احداث استخرهای کشاورزی، کانالهای انتقال آب و پوشش انهار آغاز نموده است.
ایجاد و بهرهبرداری مناسب از تاسیستات آبرسانی در روستاها تاثیرات مثبت و قابل توجهی بر کاهش بیماریها خواهد داشت. روستاییان قسمتی از درآمد اندک خود را برای معالجه و درمان از دست میدهند که با تأمین آب سالم، مبالغ شایان توجهی را در این زمینه صرفه جویی خواهند کرد. در برخی از روستاها، ساکنان آن برای رفع نیاز خود به خرید آب قابل شرب آن هم به قیمتهای نسبتاً بالا اقدام میکنند که علاوه بر آ لودگی احتمالی، هزینه گزافی را نیز بر روستاییان تحمیل خواهد کرد. با ایجاد تاسیسات آب رسانی روستایی این مسئله تا حدودی تعدیل خواهد شد و در نهایت به کاهش هزینه روستاییان میانجامد.
بیماری جسمی و روانی حاصل از استفاده آب الوده موجب کاهش کارآیی و قدرت تولید افراد فعال میگردد. با کاهش بیماریهای ناشی از مصرف آب آلوده، امکان فعالیت کامل مفید افراد فعال جامعه روستایی افزایش مییابد و این خود باعث افزایش بهرهوری نیروی کار در بخش کشاورزی میگردد.
آب رسانی باعث افزایش جاذبه روستایی و کاهش روند مهاجرت روستاییان به شهرهاست.
احداث، توسعه و نگهداری شبکه های آب آشامیدنی و فاضلاب روستاها؛
توسعه، تکمیل و نگهداری پروژههای آب آشامیدنی کلیه روستاها؛
احداث، توسعه و نگهداری حمام و غسالخانه، خشکاندن برکه ها وباتلاقها و همچنین تسطیح اماکن مخروبه در کلیه روستاهای کشور.
عملکرد جهاد سازندگی در امکانات برقرسانی و آبرسانی
تا سال 1378 حدود 33274 روستای کشور آبرسانی شده و حدود 86 درصد روستاهای بالای 20 خانوار از امکانات برقرسانی، برخوردار شده اند.
فقرزدایی فرهنگی در روستاها و مناطق محروم با حضور زنان جهادگر
از آنجا که نیمی از جمعیّت این مناطق محروم را زنان و دختران تشکیل میدادند و بر اساس آنچه آمار و اسناد نشان میدهد امکانات فرهنگی و آموزشی و بهداشتی در بخش اعظم مناطق روستایی وجود نداشت؛ لذا رفع محرومیّت فرهنگی جزو اولویتهای جهادگران قرار گرفت. علاوه بر آن، برای انتقال پیام انقلاب به روستاها و مناطق محروم میبایست زمینههای آن فراهم میشد و در واقع جهادگران با انجام برنامههای فرهنگی، آموزشی در مناطق محروم ضمن انتقال پیام انقلاب، مقدّمات توسعة روستایی را هم فراهم میکردند. بدینسان زنان انقلابی و شیفته خدمت به هموطنان خود بهعنوان زنان جهادگر پا به پای مردان وارد عرصة جهاد سازندگی شده و توانستند خدمات ارزشمندی در مناطق محروم انجام دهند. کارها در آغاز بهصورت دستهجمعی و در حد کمک به فعّالیتهای روزمره کشاورزان بود، اما کمکم باگذشت زمان، این کارها جای خود را به فعّالیتهای تخصّصی عمرانی، آموزشی و فرهنگی داد و بهتدریج هر فرد بنا بر توان، تحصیلات و علاقه دریکی از بخشهای سازندگی، آموزشی جای مناسب خود را پیدا کرد. مردان جهادی بیشتر در ردههای سازندگی، عمرانی و زنان جهادی نیز بیشتر در فعّالیتهای فرهنگی، ترویجی و آموزشی جای گرفتند.
نقش و اهمّیت زنان و دختران دانشجو در فعّالیتهای جهاد سازندگی
فضای کاری و زندگی خواهران جهادی در روستا
رفت و آمد در راههای کوهستانی و کویری
انواع فعّالیتهای خواهران جهادی در روستاها
فعّالیتهای آموزشی
آموزشهای مذهبی و عقیدتی
آموزشهای سوادآموزی
آموزشهای بهداشتی
تربیت ماما روستایی
فعّالیتهای فرهنگی و هنری
فعّالیتهای کویرزدایی
آموزشهای تخصّصی و حرفهای
آموزشهای مراحل بهینه کاشت، داشت، برداشت؛
روشهای مبارزه با آفات محصولات کشاورزی؛
روشهای نگهداری و جمعآوری محصولات کشاورزی؛
روشهای بستهبندی محصولات کشاورزی.
آموزش بیماریهای مشترک بین انسان و دام؛
آموزش مبارزه با انگل و بهداشت محل نگهداری دام؛
واکسیناسیون طیور؛
آموزش فراوری محصولات لبنی؛ و...
آموزش نوآموزی قالیبافی؛
آموزش فرشبافی با شیوههای نوین؛
آموزش جاجیم و گلیمبافی؛
آموزش حصیربافی و سوزندوزی.
طرح بقا
نقش زنان جهادی در پشتیبانی از رزمندگان اسلام
سایر فعّالیتهای زنان جهادی
مادران و همسران جهادی
ارزشهایی که نمیتوان با اعداد و ارقام نشان داد
زنان جهادگر شهید
حضور زنان جهادی با زبان آمار و ارقام
تأثیر حضور زنان و دختران جهادی در رشد اقتصادی و اجتماعی زنان روستایی.
- کسب درآمد بیشتر از طریق تعاونیهای تولیدهای تولیدی و مشاغل خانگی؛
- عضویت در تشکّلهای اقتصادی نظیر صندوقهای اعتباری خرد؛
- عضویت در تشکّلهای اجتماعی نظیر شورای اسلامی روستا؛
- فعّالیتهای فرهنگی.
آموزش:
الف) آموزشهای ترویجی:
- آموزشهای نیمه کلاسیک
- آموزشهای ترویجی صرف
ب) آموزشهای غیررسمی مهارتی.
آموزشهای غیررسمی زنان روستایی
آموزشهای ترویجی
آموزشهای غیررسمی مهارتی.
فعّالیتهای ترویجی – فرهنگی
از کل 500/182 نفر اعضای کتابخانههای روستایی حدود 46 هزار نفر را دختران تشکیل میدادند و آنان در فعّالیتهای کتابخوانی، مسابقات مختلف خطاطی، نقاشی، روزنامه دیواری مشارکت داشتند.
حدود 350 خانه ترویج روستایی تشکیلشده بود که 50 درصد مسئولان آن را زنان تشکیل میدادند.
ایده اولیه تشکیل دفتر امور زنان روستایی و عشایری جهاد سازندگی بهمنظور برنامهریزی متناسب با نیازهای مخاطبین، شناسایی الگوهای موفّق روستایی و طرّاحی فعّالیتهای نوین درراه رشد و توسعة زنان روستایی در سالهای 70 تا 72 در معاونت ترویج و مشارکتهای مردمی شکل گرفت.
«سازماندهی دوهزار مروج زن در امور اجتماعی بهعنوان رابطین با جهادگران و همکاری در اجرای پروژهها، از کارهای برجسته جهاد سازندگی بود و پیشبینیشده بود تا چهارهزار مروج خانهداری روستایی تربیت شود.» .
برگزاری انتخابات شوراهای روستایی در سال 78 توسّط جهاد سازندگی فرصت مناسبی بود تا زنان روستایی نیز استعداد بالقوه خود را بروز دهند. در این انتخابات در برابر 120000 مرد روستایی تعداد 780 زن روستایی نیز به عضویت شوراهای روستایی درآمدند.» لازم به یادآوری است که در سالهای اولیه انتخابات روستایی، جهاد سازندگی متولی این امر بود و بعد از آن برگزاری انتخابات به وزارت کشور منتقل شد.
«همچنین طی برنامة دوم (78- 73) بهمنظور بازدید و الگوبرداری از پروژههای اشتغالزا و موفّق روستایی تعداد 15تن از زنان روستایی به خارج از کشور اعزام شدهاند.» این زنان ضمن بازدید و گفتگو با مجریان پروژهها از نزدیک با مراحل انجام کار آشنا میشدند.
با توجه به نقش بیبدیل زنان روستایی در امور اقتصادی روستا، معاونت ترویج و مشارکت در سال 79 موفّق به اخذ ردیف اعتباری برای طرح آموزش زنان روستایی و عشایری و توسعة مشاغل خانگی شد. بنابراین زنان روستایی علاوه بر اینکه در طرحها و پروژههای معاونت ترویج مورد مخاطب بودند، بهطور خاص نیز در این طرح مورد توجّه قرار گرفتند. عملکرد معاونت در سالهای 83-79 در ایجاد و توسعة مشاغل خانگی 1593291 نفر روز در مدیریت و اقتصاد خانه 734068 نفر روز بوده است.
در سال 72، کمکم تعاونیهای تولیدی– توزیعی ویژة زنان روستایی در سایر بخشهای تولیدی توسّط سازمان تعاون روستایی راهاندازی شد. تشکیل این تعاونیها بر اساس اهداف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بنیانگذاری شده است و تا سال 75 حدود 74 تعاونی تشکیل گردید. همچنین تعداد 115 تعاونی زنان روستایی تا سال 79، سال ادغام دو وزارتخانه تشکیل شده بود و تا پایان سال 90 تعداد تعاونیهای زنان به 319 تعاونی با عضویت 65 هزار زن روستایی رسیده است.
«یکی از انواع آموزشها، آموزش ارکان تعاونیهای فرش دستبافت بوده است. در حدود 5797 نفر از مدیران عامل، اعضای هیئتمدیره، بازرسان و حسابداران تعاونیهای فرش در این سالها تحت آموزش قرارگرفتهاند.».
«عملیات اجرایی تشکیل صندوق اعتبارات خرد، از سال 79 آغاز گردیده است. در غالب این صندوقها تعدادی از زنان روستایی گردآمده و با سرمایههای اندک خود و نیز تزریق کمکهای بلاعوض (50%) بهصورت زنجیرهای اقدام به ارائه وام به یکدیگر مینمایند. حدود 570 صندوق اعتباری خرد با عضویت 20 هزار زن روستایی در حال فعّالیت بودند.»
«همچنین در کنار هر تعاونی تولیدی یک واحد اعتباری خرد تشکیل شده است که تمامی اعضای تعاونی در آن سهیم میباشند و بدین ترتیب حدود 319 واحد اعتباری دیگر هم در کل کشور علاوه بر صندوقهای اعتباری خرد فعّالیت دارند.»
«از سال 1372 هرساله تعدادی از زنان نمونة روستایی در رشتههای مختلف تولیدی انتخاب و معرفی شده و از سوی بالاترین مقامات کشوری موردتقدیر قرار میگرفتند.»
تسهیلگران روستایی، زنان روستایی داوطلبی بودند که توسّط روستاییان انتخابشده و در یک ارتباط دوسویه، زمینة اجرای پروژههای توسعة روستایی را فراهم میکردند. در حقیقت زنان تسهیلگر روستایی، بازوان دولت در روستا و زبان گویای روستاییان، برای بیان خواستههای خود برای مسئولان بودند. «تاکنون (آمارسال 1388) حدود 5201 نفر زن تسهیلگر روستایی انتخاب، سازماندهی و مورد آموزش قرارگرفتهاند.» در این میان، تعداد زیادی از زنان جهادگر در راه خدمترسانی به هموطنان خود در مناطق محروم صدمهدیده و جانباز و یا شهید گشتند، اسامی برخی از زنان شهید جهادگر ثبت شده است. یادشان گرامی و روحشان شاد!
دیدگاههای رهبران و افراد شاخص درخصوص عملکرد جهاد سازندگی
در طول عمر کوتاه نهاد جهاد سازندگی (1358 لغایت 1362) و سپس وزارت جهاد سازندگی (1362 لغایت 1379) دیدگاهها و نظرات مختلفی از سوی رهبران انقلاب و مسئولین مطرح و بیان شده است. مانند سخنان حضرت آیتالله خامنهای، مقام معظم رهبری در دیدار با جهادگران که یکی از تدبیرهای برجسته و ماندگار، را «جهاد سازندگی» معرفی نمودند که یادگار ارزنده امام بزرگوار و شجرۀ طیبهای است و افزودند:به دست بابرکت امام بزرگوار، غرص شد و رشد کرد و میوه داد و کشور و ملّت را در مراحل مختلف بهرهمند نمودند. این مجموعة عظیم و این سازمان بزرگ؛ یعنی جهاد سازندگی، یکی از بهترین امتحانها را داده است. امروز هم بحمدالله وجود شما ذیقیمت و مغتنم است. باید این کارها را ادامه دهید. هم باید به سازندگی شهرها و روستاها بپردازید و هم به سازندگی انسانها مشغول شوید. در درون خودتان، مدیران لایق، اشخاص برجسته، دستهای کارآمد و مغزهای فعّال تربیت کنید. این کشور، هنوز سالهای متمادی به خدمات شما و به کار و تلاش مخلصانهتان احتیاج دارد... راز این همه موفّقیتها در بخشهای مختلف، تمسّک به ایمان انقلابی است. ایمان به حقیقت والا و درخشانی که توانست این کشور را نجات دهد...
دیدگاههای مسئولان جهاد سازندگی درخصوص اشتغال و بازسازی پس از جنگ تحمیلی
پس از پایان جنگ تحمیلی موضوع بازسازی ویرانهها و خرابیهای بازمانده از جنگ و همچنین توسعة کشور، گفتمان رایج آن زمان بود. هرگروه و جناح فکری و یا اشخاص بنا به آموختهها و دانش و تجربیات خود دیدگاهها و نظریات خود را بیان میکردند.
جهاد و توسعه
دیدگاههای جهاد سازندگی در توسعه کشور «1364»
برنامهریزی توسعه و جامعه آرمانی
سازماندهی و تخصّص
از جمع بندی نظراتی که تا کنون داده شده است سه نوع سازماندهی پیشنهاد شده است:
الف- شکل مرکزی:
از قبل از انقلاب ایجاد سازمانهای برنامهریزی متمرکز در کشور مطرح بوده است که سازمان برنامه و بودجه موجود نوع منحصر به فردی از آن در میان کشورهای جهان است که بسیار متمرکز بوده و سابقاً بسیاری از اختیارات برنامهریزی در خارج از محیط سازمان انجام میشده است که این سازمانها با همه اختیاراتی (که اگر داشته باشد) به شکل سازمان مرکزی کارها را انجام میدهند و باید برنامهریزی توسعه را انجام داده و دستگاههای دیگر مسئول اجرای آن هستند.
ب- شکل منطقهای:
در این شکل در هر منطقه اداراتی وجود دارند، در عین حال که مسئولیت مدیریّت هر منطقه رابه عهده دارند، مسئولیت اجرایی برنامهها را نیز انجام میدهند. بنابراین این ادارات هم حاکمیّت سیاسی دارند و هم مدیریّت منطقهای را انجام میدهند، از سوی دیگر برنامهریزی نیز به نحوی به خود آنان بستگی دارند و مسئول برنامهریزی استان خود میباشند و این در حالی است که سازمان برنامه و بودجه نیز به عنوان مرکز مستقل است.
ج- سازمانهای ویژه:
به ادارات و یا سازماندهی خاص مأموریتهای ویژهای داده میشود که در جهت توسعه مسئول پیاده کردن پروژههای توسعه بوده و تمام اعمالی را که برای توسعه یک منطقه باید انجام گیرد، انجام میدهند.حال باید از میان سه پیشنهاد فوق، برای مناطق روستایی یک نمونه انتخاب شود. به واسطه تجربیاتی که جهاد بدان رسیده است، به نظر ما مدیریّت و سازماندهی باید نمونهای از میان دو الگوی «ب» و «ج» باشد. البته به لحاظ تفکیک وظایف جهاد برای توسعۀ مناطق روستایی به وجود آمده است. اما به نظر میرسد اگر بتوان مدیریّتهای محلی را با شکل سازماندهی توسعۀ محلی ادغام کرد، از تعدد دستگاهها جلوگیری خواهد شد.
تجربیات جهاد در زمینه برنامهریزی منطقهای
موفقیّت برنامهریزی ملّی در برخورد با ذهنیات روستاییان و درک واقعیات زندگی روستایی و پاسخ دادن به نیازها و آرزوهای روستاییان از سوی برنامهریزان مرکز است. پس باید مکانیزم پویایی را یافت و این وظیفه سازمانهای توسعۀ جامع در سطح منطقه است و حلقۀ وصلکننده میان برنامهریزی در سطح ملّی و واقعیّت در سطح روستاییان، جهادهای دهستان است.
جهاد پس از تجربۀ فعّالیت در روستا به نقش دهستان به عنوان منطقه و یک سطح معقول جهت ارائه خدمات تمرکز بخشیدن به مشارکت مردم در برنامهریزی و ارائه خدمات اساسی پی برده است.وجود جهاد دهستان در آن شکل مدیریّت توسعه بخوبی میتواند برنامهریزی منطقهای را تحقّق بخشد. نهایتاً اگر این پیوند تحکیم یابد، روستاییان میتوانند سازمانهای مورد نیازشان را خود به وجود آورند، اشکالی از سازماندهی به صورت تعاونیها وجود دارد که البته هنوز شکل موفّق آن را تجربه نکردهایم ولی به نظر میرسد که اگر سازمانهایی بدین شکل بتوانند با تخصّصهای شهری پیوند یابند، در کوتاه مدت گروههای خودکفایی ساخته خواهد شد که در صورت استفاده از اعتبارات بانکی و تضمینات دولتی در کنار آن سازمانها، حجم سرمایهگذاری و نیرویی که باید در مناطق روستایی به کار گرفته شود، چندین برابر خواهد گردید که در نهایت ایجاد سازمانهای محلّی که برای هدایت و ارشاد این گروههای همیار به وجود آمده با اعتبارات خود یا بانکی در توسعه وارد میشوند. در اینجا باید از نقش حسّاس سازمانهای مجلس شوراهای اسلامی روستا در تشکّل روستاییان و هدایت و ارشاد و مدیریّت گروههای همیار استفاده کرد که جهاد در این زمینه دارای تجربیات بسیار موفّق در مشارکت مردم روستایی در توسعه و عمران روستا داشته است.
شوراهای اسلامی روستا:
1- تبلور خواستها و تواناییهای روستاییان است.
2- مدیر مقبول در سطح روستا است.
3- تنظیم کننده روابط بین دولت و مردم است.
4- حلقۀ واسطۀ مردمی در بسیج و مشارکت مردم توسّط دولت است.
5- دستگاه هدایت کننده و ارشاد و هادی فرهنگ توسعه در روستاها است.
نقش جهاد در تحول اداری در دستگاه های ستادی و سازمان های دولتی (جهاد خودکفایی)
کلیات
فعالیت جهاد سازندگی در ادارات را می توان در دو بخش از هم تفکیک کرد، نخست بخش اقدامات فیزیکی و دیگر انتقال روحیات جهادی به کارکنان ادارات.
پیش از انقلاب اسلامی، کشور ما یکی از کشورهای وابسته در عرصه اقتصادی تلقی می شد، این وابستگی از واردات مواد اولیه و تا محصولات و تولیدات پیچیدهتر را در بر می گرفت که انقلاب اسلامی با شعار نفی وابستگی و استقلال پا به عرصه گذاشت، اما پیشتر از آنکه بتواند به استقلال برسد، حمله نظامی عراق به ایران و از پس آن جنگ هشت ساله آغاز شد . کشورهای مادر، بعد از انقلاب و در بحبوبحه جنگ ایران را تحریم کردند و از دادن بسیاری از ملزومات خود داری کردند؛ این امر با هدف ایجاد فشار سیاسی، اقتصادی و جنگ روانی اعمال می شد. جهاد سازندگی در این عرصه با تاسیس یک زیر شاخه دیگر به نام جهاد خودکفایی پا به میدان گذاشت و در پی عبور از شرایط سخت تحریمها و رسیدن به خودکفایی خود وارد عمل شد؛ به نحوی که در اکثر سازمانها، ادارات و نهادهای دولتی، بخش جهاد خودکفایی را با هدف قطع وابستگی از کشورهای دیگر، تاسیس کرد. در این راستا ایجاد، ساخت و تولید قطعات، ابزار، صنایع و ملزومات جاری در ادارات و سازمانهای کشور در راس اقدامات جهادگران قرار گرفت. جهاد خودکفایی در هر سازمان، تلاش مینمود که نیازهای موجود را بر اساس توانایی و امکانات خود رفع کند؛ ساخت ابزار و تولید مایحتاج در هر برههای از این دست اقدامات بود.
بخش دوم فعالیت جهاد خودکفایی، در واقع غلبه بر جنگ روانی و فضاسازی کشورهای بیگانه بود؛ جهادگران میکوشیدند تا در ادارات، با تلاش خود، روحیه ایستادگی و استقامت را به کارکنان و پرسنل منتقل کند. در واقع این بخش از کار جهاد سازندگی، بعدی فرهنگی و بسیار تاثیر گذار داشت.
شکلگیری نهادهای انقلابی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
انقلاب ملّت مسلمان ایران در 22 بهمن 1357 طومار حاکمیّت سیاسی رژیم پهلوی را در هم پیچید و نظامی نوین با ایدئولوژی اسلامی ایجاد نمود. تشکیلات سیاسی با رهبری ولیفقیه و انقلابیون آرمانگرا و کارآزموده ایجاد گردید و به مرور دامنة خود را تا تشکیل مجلس شورای اسلامی و کابینة دولت اسلامی و انتخاب ریاست جمهوری و... گسترش داد. اما بدیهی است که بهموازات تشکیلات سیاسی فوق نمیشد ساخت اقتصادی، اداری و نظامی را دگرگون نمود. از سوی دیگر نفوذ انقلاب در تمام تشکیلات و روابط سازمانی، موجب نابودی ارزشهای رژیم طاغوت و خلق ارزشهای نوین انقلابی و باعث ایجاد توقّع بحق مردم جهت تغییر روابط ارتجاعی گذشته به روابطی با ضوابط و ساخت اسلامی میگردید و این امر ایجاب میکرد که هر چه سریعتر، تغییراتی در تشکیلات اقتصادی و اداری و نظامی مملکت ایجاد شود؛ تأسیس نهادهای انقلابی، بهمنظور حل این تناقض بود.
اوّلین نهادی که پس از پیروزی انقلاب به وجود آمد، کمیتة انقلاب اسلامی بود. امام خمینی پس از اطلاع از سقوط پادگانها و کلانتریها که باعث شده بود، سلاحهای بسیاری به دست مردم بیفتد، طی پیامی فرمان دادند سلاحهایی که مردم و جوانان جمع کردهاند به مساجد محل، زیر نظر امام جماعت تحویل بدهند و حفاظت محلهها و مراکز مؤسّسات را عهدهدار شوند. همزمان با این پیام، کمیتههای انقلاب اسلامی شکل گرفت و امام طی فرمانی، آیتالله مهدوی کنی، حجتالاسلام دکتر محمّد مفتح و حجتالاسلام علیاکبر ناطق نوری را مأمور تشکیل کمیتة مرکزی انقلاب اسلامی کردند.
دادگاه انقلاب اسلامی و دادسرای انقلاب اسلامی از جمله نخستین نهادهای انقلابی بود که به فرمان امام خمینی1 به وجود آمد تا خائنان به ملّت، فروشندگان استقلال ایران و آزادی مردم به بیگانه و مفسدان فیالارض به کیفر جنایات ارتکابی خود برسند. محاکمه و اعدام چهار نفر از سران نظامی رژیم شاهنشاهی و رئیس ساواک و کودتاچی معروف 28 مرداد 1332؛ اوّلین کار قضایی دادگاه انقلاب اسلامی بود. بیشتر این محاکمات علاوه بر حکم اعدام به صدور حکم مصادره اموال میانجامید. از این رو بنیاد مستضعفان در تاریخ نهم اسفند 1357 برای سرپرستی اموال مصادره شده شاه و خانواده پهلوی و سران خائن و غارتگر رژیم سابق و صرف آنها در خدمت محرومان و مستضعفان تأسیس شد.
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بهمنظور ساختن مسکن برای محرومان و بیخانهها در تاریخ 21/1/1358 تأسیس شد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در تاریخ 2/2/1358 برای دفاع از موجودیّت انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و ارزشهای انقلاب به وجود آمد. به همین موازات جهاد سازندگی نیز به عنوان بازوی سازندگی انقلاب برای خدمت به روستاییان و مناطق محروم در تاریخ 27 خرداد 1358 تأسیس شد. نیروهای جهاد سازندگی هم در بخش عمرانی نظیر راهسازی و برقرسانی و تأمین آب آشامیدنی؛ و هم در بخش کشاورزی و دامداری؛ و هم در زمینة آموزشی و فرهنگی توانستند خدمات بزرگی به سراسر مناطق محروم و تودههای مستضعف ارائه کنند.
جهاد سازندگی، تعریف نوین دستگاههای اجرایی، اسلامی است.
جهاد به عنوان یک ارزش و یک فرهنگ شناخته شده است. جهاد سازندگی از کار و فعّالیت و ایثار با آن ابعاد معنوی یک معیار نوینی برای کار اجرایی و دستگاههای اجرایی به مرحله ظهور گذاشته است و قادر شده آن مطالبی که در کتابها و نصایح انبیا و موعظههای الهی بود، همه را با دست خودشان در عمل نشان بدهند. علاوه بر جهاد انقلاب ما همچنین در بُعد نظامی و سیاسی، ارگانها و نهادهایی داشتهاند که خوشبختانه در قانون اساسی هم به آن اشاره صریحی شده و جای آنها را مشخّص کرده است. جهاد سازندگی نشان داد که چگونه باید روح معنوی و ارزشهای الهی و عبادی را با کار اجرایی در هم آمیخت و براساس آنها تعریفی نوین از دستگاه اجرایی عرضه کرد. در جهاد سازندگی بُعد معنوی از بُعد اجرایی قابل تفکیک نیستند و برای همه قطعاً رضای خدا و خدمت به مردم موردنظر بوده است. اسلام هم تأکید دارد که کار صیقل روح و عبادت باشد. لذا در اساسنامه جهاد این اصول مورد توجه قرار گرفت. همچنین حضور روحانیت و فعالیت آنان در جهاد سازندگی تاکید شد. همچنین تاکید بر این است که جهاد باید به صورت یک نهاد انقلابی باقی بماند، نه یک دستگاه اجرایی دولتی. شهید بهشتی نیز که در تدوین قانون اساسی بیشترین تلاش را کرد و بیشترین نظرات را داشت، و در پیاده کردن قانون و اجرای نظم بیشترین تلاش را میکرد، توصیه میکردند که جهاد سازندگی نباید دولتی بشود، ولی دولت باید به جهاد کمک کند...
جهاد وزارت بهداری جزو نخستین واحدهایی است که توسط شورای مرکزی جهاد ادارات برای دگرگونی نظام بوروکراتیک و انقلاب اداری، ایجاد روحیه سازندگی در کارمندان و بسیج امکانات ادارات و بازسازی در روستاها به وجود آمد. جهاد به مثابه یک هسته معترض به سیستم اداری در وزارت بهداری به منظور استفاده از امکانات وسیع این وزارت که گاه بدون استفاده مانده و یا در حال نابودی بوده، برای احیاء حقوق پایمال شده مستضعفین به کار افتد. فعالیتهای جهاد در بهداری شامل دو مرحله بود؛ مرحله نخست، از برپایی جهاد در وزارت جهاد آغاز و تا اواسط بهمن 59 ادامه داشت. مرحله دوم، از این تاریخ تا اوایل مرداد 60 را شامل میشود. در این مراحل، جهاد توانست به جمع آوری وسایل و داروهای بلا استفاده و مازاد بر مصرف بیمارستانها و درمانگاهها و انبارهای متروکه وزارت بهداری و ارسال این داروها به مناطق محروم و برای راه اندازی بیمارستان جهاد سازندگی اقدام کند. از دیگر اقدامات جهاد میتوان به لوله کشی آب بهداشتی در روستاها، تجهیز و بازسازی بیمارستانها، همچنین پیادهسازی طرح سنتز مرفینهای مکشوفه به کودئین، سالانه حدود بیست میلیون تومان ارز صرفهجویی کرد.
«در ۱۶ مرداد ۱۳۵۹ ستاد عالی انقلاب فرهنگی، جهاد دانشگاهی را در راستای اهداف انقلاب فرهنگی ایران تاسیس کرد. با تبدیل ستاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه جهاد دانشگاهی در ۱۱ آذر ۱۳۶۵ بازنگری و تصویب شد. در این اساسنامه بر فعالیتهای فرهنگی و تحقیقاتی به منظور اسلامی شدن دانشگاهها تاکید شده است. همچنین در ۲۲ آبان ۱۳۶۹ شورای عالی انقلاب فرهنگی، جهاد دانشگاهی را به عنوان پلی میان دانشگاه و بخش صنعتی، خدماتی کشور معرفی کرد. علاوه بر این انجام فعالیتهای علمی و فرهنگی هم بر عهده این نهاد قرار گرفت. ستاد جذب نیرو از طریق تماس با انجمنهای اسلامی، اساتید و دانشجویان به تدوین برنامه جهاد دانشگاهی در راستای انقلاب فرهنگی پرداخت. پس از مدتی، ستاد انقلاب فرهنگی به فرمان امام تشکیل شد که هسته اولیه جهاد برنامه تنظیم شده خود را به ستاد انقلاب فرهنگی فرستاد که پس از یک ماه این برنامه تصویب و ستاد انقلاب فرهنگی شورای جهاد دانشگاهی را معرفی کرد. عمده فعالیتهای جهاد دانشگاهی پس از بازگشایی دانشگاهها، دو کار اصلی بود؛ اول تغییر محتوای موجود دانشگاهها و دیگری دگرگونی تشکیلات آن در جهت انقلاب اسلامی. در ابتدای کار جهاد دانشگاهی با کمیته های مختلف سه روش را پیش روی قرار دادند که عبارتند از:
انجام طرحهای اساسی و بنیادی با استفاده از نیروها و امکانات دانشگاهها.
ارائه خدمات به وسیله تکنسینها و متخصصین دانشگاهی.
اعزام نیروهای جهاد دانشگاهی به ارگانهای مختلف برای انجام کمک های فکری و عملی.
در زمینه طرحهای اساسی حدود 600 طرح در بدو آغاز از شروع و به اجرا درآمد و در زمینه علوم انسانی نیز برنامهها و طرحهای مختلفی ارائه شد. کمیته فنی و مهندسی اقدام به تشکیل گروههای تخصصی مختلف نمودند و کمیته فرهنگی که وظیفه انتقال فرهنگ اسلامی به دانشگاه ها را بر عهده داشت، در سه بعد آموزشی، نظام اداری و بعد فرهنگی تغییر و تحولات را ایجاد کرد.
در بخش صنعت، کارخانجات و سازمانها خود اقدام به ساختن وسایل اولیه صنایع مورد نیازشان کردند. افراد متعهد و متخصص توانستند قطعات مورد نیاز سازمانها و کارخانجات دولتی و خصوصی را بسازند و در اختیار مصرفکنندگان بگذارند. اما اینگونه اقدامات فعالیتها خالی از مشکل نیز نبود. به جهت رفع این مشکلات، برای مثال در بخش تولید قطعات یدکی، مرکزی در کمیته فنی جهاد سازندگی تأسیس شد که اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مبتکران قرار داده و مشکل مواد اولیه را حل کند و کارخانجات فعال در این زمینه را در یک جهت مشخص هدایت و هماهنگ نماید. به طور کلی اهداف تشکیل واحد هماهنگی قطعات یدکی جهاد سازندگی عبارتند از:
معرفی قطعات ساخته شد، ارزشیابی آنها، ارائه آمار ظرفیت ساخت و تعداد مورد نیاز، محل ساخت، معرفی ترکیبات قطعه، نوع ساخت، وسیله ساخت، قیمت قطعه و محل کاربرد آن.
معرفی قطعه ساخته نشده، تعداد مورد نیاز، معرفی ترکیبات قطعه، نوع ساخت و وسیله ساخت، قیمت وارداتی، کاربرد و ارگان سفارش دهنده.
معرفی قالبهای موجود با توجه به اینکه امکانات قالبسازی بسیار کم و قیمت قالب بسیار زیاد است و جلوگیری از دوباره کاری توسط ستاد هماهنگی و بررسی قطعات یدکی جهاد سازندگی، از طریق ایجاد بانک اطلاعات با هدف رفع نیازهای تولید ماشینآلات و قطعات یدکی و افزایش میزان کارایی در زمینه تولیدات.
نقش جهاد سازندگی در تشکیل ستادهای پشتیبانی جنگ در شهرها و روستاها
جهاد سازندگی به دلیل حضورش در کلیه مناطق کشور، از دورافتادهترین روستاها تا شهرهای بزرگ، توانست شبکه مردمی گستردهای را درون ساختار خود تشکیل دهد که منجر به جذب و اعزام بیش از پانصد و چهل هزار نفر نیروی جهادگر رزمنده متعهد، شامل افراد متخصص و غیرمتخصص شود. در آغاز جنگ با توجه به خلاءهای فراوانی که در جبههها مشاهده میشد، به جز نیروی کشاورزی و دامپروری و واحدهای مشابه که فعالیت آنها خود در استقلال جمهوری اسلامی بسیار حائز اهمیت بود، تمامی نیروهای جهاد از استانهای کشور به پشت جبهه فراخوانده شدند و بیاثر ساختن تأثیر محاصره اقتصادی در جنگ و تأمین نیازمندیهای آن با امکانات داخلی محور فعالیتهای جهاد قرار گرفت. روز سی و یکم شهریور سال ۵۹ که جنگ آغاز شد، فردای آن روز ستاد جنگ جهاد تشکیل شد و همه امکانات جهاد به سمت جنگ سوق داده شد و همه استانهای کشور بسیج شدند.با پیشروی جنگ روز به روز به میزان کمکهای مردمی افزوده میشد و سازماندهی به این کمکها، در اشکال گوناگون آن، نیازمند برنامهریزی و ایجاد گروههایی فعال در اقصی نقاط کشور بود. لذاجهاد سازندگی در کلیه استانها و شهرستانهای سراسر کشور یک شبکه وسیع در میان مردم و نیز جلب کمکهای آنان تحت عنوان ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استانها و شهرستانها تشکیل داد و کمک های مردمی جمع آوری، ارسال و در اشکال مختلف در جبههها توزیع شد.
تشکیل گروه انصارالمجاهدین در پشتیبانی جنگ جهاد خراسان
«این واحد کار خود را ابتدا تحت عنوان "تسهیلات دهی به خانوادهی رزمندگان" از آغاز تشکیل پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان خراسان شروع نمود به لحاظ اینکه خانوادهی رزمندگان نقش مؤثری در رابطه با حضور آنان در جبههها ایفاء نمایند لذا ستاد پشتیبانی جنگ بر آن شد که به طریق صحیح و مثمر ثمری ارتباط خود را با خانوادهشان در راستای ارتقاء و رشد معنوی خانوادهها و زمینه سازی و تقویت حضور مستمر و گسترده رزمندگان اسلام برقرار نماید و در این رابطه احتیاجات درمانی و فرهنگی همسران و فرزندان رزمندگان را با برنامهریزی مرتفع نماید که اصولاً این واحد رابط قوی بین خانواده رزمندگان حاضر در منطقه بود که نسبت به مساعدتهای رفاهی پیگیری بسیاری داشت. واحد انصار المجاهدین با تأکید مسوولین کشور مبنی بر ضرورت رسیدگی بیشتر به امورات رزمندگان، فعالیت خود را وسعت بخشیده و به شکلی جدی آن را دنبال نمود، بطوری که با داشتن اطلاعات کافی از خانواده این عزیزان و با تصمیمات مطلوبی که در جهت خدمات دهی به رزمندگان به جهاد استان ابلاغ میشد مایحتاج مورد نیاز این خانوادهها، با انجام سرکشی از آنها توسط این واحد مشخص و اقدام میگردید.
اهداف و انگیزه تشکیل گروه انصارالمجاهدین در پشتیبانی جنگ جهاد
جهادسازندگی با استقرار بیش از شش قرارگاه فرماندهی، چهار تیپ و 40 گردان پشتیبانی و مهندسی جنگ و 25 ستاد پشتیبانی استان با تجهیزات کامل و ماشینآلات و با پذیرش مسئولیت مهندسی جنگ در کلیهی محورهای عملیاتی جنوب و غرب و شمال غرب با اعزام بیش از 540 هزار نیروی جهادگر و با اهدای بیش از 3100 شهید و 21 هزار جانباز و 1100 آزاده، نقش عظیمی را در 8 سال دفاع مقدس ایفاء نموده است. ایجاد تعمیرگاههای بزرگ و مجهز برای ارائه نمودن خدمات مورد نیاز ارتش و سپاه در کلیه مناطقی که در خطوط مقدم قرار داشتند. ایجاد کارگاههای بزرگ تولید سنگرهای پیش ساخته قابل حمل یا سنگرهای بزرگ بتن آرمه ثابت راهاندازی بیمارستانها و اعزام پزشک، پرستار، دارو و انجام فعالیت عمرانی ساختمانی جهت حفاظت از بیمارستانها، از جمله دوجداره کردن سقف اتاقها یا تأمین امنیت ساختمان و دیوارها با چیدن کیسههای شنی همکاری در امور ترابری و حمل و نقل مهمات، نیروی انسانی و تدارکات و تجهیزات دیگر رساندن تدارکات مورد نیاز رزمندگان از طریق جمع آوری و ارسال و توزیع کمک و هدایای مردم از سراسر کشور که خود شامل دو بخش می شود: نخست انجام کلیه فعالیتهای مهندسی مورد نیاز رزمندگان در جبهه که اهم آنها احداث شبکه راههای ارتباطی و تدارکاتی، احداث خاکریز، کانال، خندق، سنگرهای مورد نیاز انفرادی و جمعی، احداث سایتهای موشکی، راداری و غیره بود. دوم در اختیار گذاشتن خودروهای سبک و سنگین که برای رفع نیاز رزمندگان، از مراکز جهاد در سراسر کشور و یا از طریق کمک های مردمی جمع آوری شده بود.
از جمله وظایفی که به مهندسی جنگ جهاد سازندگی به عنوان نهادی که پشتیبانی جنگ را به عهده داشت عبارت است از: احداث سنگرهای انفرادی و اجتماعی، سنگرهای خودرو، مهمات، تانک و نفربر، ایجاد مواضع توپخانه – مقرهای توپخانه، احداث بیمارستان و اورژانس صحرایی، ایجاد سد و اسکله خاکی، محوطه سازی و ایجاد قرارگاه های تاکتیکی و مقر گردان و پادگان، ایجاد کانال نفررو، ایجاد کانال آب، سایت موشکی، سکوی ادوات نظامی و پدافند هوایی، احداث باند هلیکوپتر، احداث دکل دیدهبانی، حمل و نقل مهمات، آب رسانی، آبپاش جاده ای، احداث حسینیه، نمازخانه و ایستگاه صلواتی، احداث حمام صلواتی، حفر چاه عمیق و نیمه عمیق، احداث پاسگاه عملیاتی جهت ایجاد امنیت، انجام تعمیرات ادوات راه سازی جهاد، سپاه و ارتش، مالچ پاشی جاده ها مناطق مرزی در جنوب کشور.
جمعآوری، بسته بندی، آمادهسازی و ارسال کمک های نقدی و غیر نقدی به جبههها
«جهاد سازندگی نهادی بود که پشتیبانی جنگ را بر عهده داشت و بخشی از وظیفهی آن گردآوری و سازمان دادن افراد متخصص و استقرار آنها در جاهایی بود که میبایست حضور داشته باشند و بخشی دیگر جمعآوری و توزیع کمکهای مردمی بود. یکی از کارهایی که جهاد سازندگی برای توزیع کمکهای مردمی به جبههها انجام داد، تأسیس ایستگاههای صلواتی بود.
ایستگاههایی که آنقدر وسعت یافتند که رزمندگان میتوانستند با استفاده از آنها در کوه و دشت نیز دوام بیاورند. به همین دلیل بود که هر استان در مرکز خود ستاد پشتیبانی جنگ را به وجود آورد تا بتواند پشتیبانیهای تدارکاتی و لجستیکی را به منطقه خود ارسال کند. در واقع ستاد پشتیبانی جهاد استانها زودتر از ستاد پشتیبانی دفتر مرکزی شکل گرفتند و دلیلش هم خودجوش و مردمی بودن این هستهها بود. به مرور ستاد پشتیبانی مناطق جنوب که مقر آن در اهواز بود به منظور هماهنگی این مراکز و ستادها شکل گرفت، و ستاد پشتیبانی مناطق غرب کشور نیز تشکیل شد. در نهایت در سال ۱۳۶۰ ستاد پشتیبانی دفتر مرکزی نیز تأسیس شد.
گزارش آماری فعالیتهای توزیعی و خدماتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی
فعالیتهای توزیعی و خدماتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در مناطق مختلف از ابتدای تاسیس تا سال ۱۳۶۷ مانند توزیع کالاهای متنوع که شامل بیش از ۳۴ اقلام مواد غذایی و پوشاک و ...انجام می گرفت .
واحد جمعآوری هدایای مردمی به جبههها
«نحوهی جمعآوری کمکهای اهدایی در ستاد پشتیبانی جنگ جهاد به این صورت بود که ابتدا افرادی که در امر تبلیغات و جذب کمکهای مردمی دارای مهارت خاصی بودند، انتخاب شده و سپس امکاناتی از قبیل ماشین مجهز به بلندگو و لوازم صوتی و یک نفر راننده زیر نظر واحد تدارکات ستاد در اختیار آنها قرار داده میشد و راهی مناطق روستایی و شهری میشدند، و کمکهای اهدایی مردم را در قبال قبض رسید، جمعآوری مینمودند.
در ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی واحدی به نام کمیته جذب و سازماندهی تشکیل شد که این واحد کار جذب و ارسال کمکها و هدایای مردمی به جبههها را برعهده داشت. اعضای این کمیته عبارت بودند از امور شوراها و بسیج، آموزش روستایی و امور جهادگران که هدایای مردمی و نیروهای مورد نیاز جنگ را از طریق رابطینی که در روستاها داشتند (این رابطین عموماً اعضای شورای اسلامی روستایی بود)، تأمین میکردند. همچنین یک نفر ذینفوذ از ادارات، عضو این کمیته بود که هماهنگیهای لازم را انجام میداد. مسئولیت این کمیته را مسئول تدارکات ستاد بر عهده داشت و ایشان هر 45 روز یکبار با رابطین خود در روستاها تماس برقرار میکرد تا نسبت به جمعآوری وجوهات اهدایی مردم اقدام نماید.
طریقه جمعآوری کمکهای مردمی از روستاها
پس از برقراری ارتباط با رابطین، اکیپهای سیار جهت جمعآوری کمکهای مردم به محل اعزام میشدند و در جمعآوری کمکهای روستائیان موارد ذیل انجام میشد:
ایجاد رقابت سالم در میان روستاها.
اعلام کمکهای روستایی از طریق صدا و سیما و مطبوعات.
تبلیغات برای دفاع مقدس و نیاز جبههها به مردم روستاها.
برنامهریزی اصولی و صحیح جهت جذب کمکهای مردمی و بررسی نقاط ضعف و قوت اکیپهای جمعآوری.
در این خصوص تدارکات نقش بسیار مهمی ایفا میکرد. اگر اکیپهای سیّار دارای تدارکات مناسب و کافی بودند، در اجرای طرح جمعآوری توفیق بهتری کسب می کردند.
از روشهای مؤثر دیگر در طرح جمعآوری این بود که مواد فاسدشدنی توسط خود دستگاههای دولتی مربوطه تهیه و به جبههها ارسال میشد و سایر نیازمندیها بصورت تعاونی در اختیار مردم قرار میگرفت تا از شرکتهای تعاونی خریداری و به جبههها ارسال نمایند. از جمله این وسایل میتوان به ماشینآلات و تانکر اشاره کرد. این روش از موفقترین روشها بود و به نحو بسیار مطلوبی اجرا میشد. از جمله مسائلی که موجب بالا رفتن کیفیت کمکرسانی به جبههها میشد، نقش تأثیرگذار روحانیون بعنوان رابطین محلی بود. به این صورت که این افراد رابطهی تنگاتنگی با واحد تدارکات ستاد داشتند و هر دو ماه یکبار جلساتی برگزار میشد و در این جلسات به رفع مشکلات موجود میپرداختند. سپس روحانیون طبق ضوابط و برنامهی خاصی کمکهای جمعآوری شده را در اختیار ستاد قرار میدادند. مراجع جمعآوری کمکهای مردمی، شوراهای اسلامی، روحانی و افراد معتمد محل، رابطین ادارات، اتحادیهها، شرکتها، کارخانجات و شوراهای محلی شهر، اکیپ سیار شهری و دفاتر کمکرسانی در روستاها بودند که عمدتاً دفاتر شوراها و کتابخانههای روستایی در این باره فعالیت میکردند. روال کار به این صورت بود که این مراجع ابتدا با همکاری و هماهنگی با ستاد جنگ شهرستانها و استان و بر اساس چارچوب اداری و سلسله مراتب اقدام و رابطین مربوطه در روستاها و شهر اقدام به جمعآوری کمکها میکردند. در خود ستاد پشتیبانی جنگ از نیروهای بالقوه جهادی و افراد معتمد با توجه به حجم منطقه و استعداد موجود، اکیپهایی به مدت 2 الی 3 روز بسیج شده و در محلهای مناسب و از پیش تعیین شده اسکان داده میشدند. این اکیپها معمولاً متشکل از نیروهای جهادی یا دیگر ادارات بودند که به صورت رایگان و افتخاری در خدمت ستاد قرار میگرفتند.
بانوان در شهرستانها نقش مهمی در پشتیبانی جنگ بخصوص در امور دستهبندی کالا و اجناس مختلف و نیز فعالیتهای بافندگی و خیاطی برعهده داشتند. همچنین رابطین مدارس و مراکز آموزش به عنوان رابطین ستاد پشتیبانی جنگ جهاد در سطح مدارس فعالیت میکردند.
جهاد سازندگی با ایجاد دفاتر پشتیبانی جنگ در مراکز استانها و شهرستانهای کشور با توجه به نفوذ مردمی و محبوبیتی که در بین مردم به ویژه جامعهی روستایی داشت با جذب و جمعآوری کمکهای مردمی به جبههها در زمینهی تأمین منابع مالی جبههها نقش به سزایی داشت.
مراکز بستهبندی کمک های مردمی
جمعآوری کمکهای مردمی و انتقال آنها به ستاد، کار عظیمی بود که بطور مداوم انجام میگرفت. از آنجا که این هدایا حجم زیادی داشت و نیز اجناس اهدایی بدون تفکیک به ستاد پشتیبانی جنگ جهاد انتقال مییافت، لازم بود تا آنها براساس نیاز جبههها تفکیک گردد. لذا خواهران داوطلب و بسیجی در مراکز مخصوص گروهبندی شده در کار تفکیک اجناس اهدایی امت خداجو فعالیت میکردند. بعضی از اجناس نظیر مواد خوراکی، انواع لباس و لباس کار، بادگیر، پشهبند، پیشانیبند از سوی خواهران بستهبندی میشد.
واحد خواهران حزبالله و اهمیت حضور و نقش آنان
حضور معنوی و مخلصانه زنان نشانهدهنده عملی بود که قلم از نگارش و زبان از بیان ایثار و زحمات طاقت فرسای آنان عاجز است. قشر مظلومی از جامعه که اعتقاد و روحیهشان نشأت گرفته از مکتب حضرت زینب کبری (س) است که بحق درس استقامت و پایداری را از ایشان آموخته و سرمایه زندگی خویش نمودهاند. اکثر اینها مادران و خواهران و خانوادههای معظم شهدا، مفقودین، اسرا، رزمندگان و خلاصه درد آشنایان و وارثین اصلی انقلاب بودند.
«محور اصلی فعالیتهای این واحد «پشتیبانی و تدارکات» اقلام مورد نیاز رزمندگان اسلام در پشت جبهه در طول هشت سال دفاع مقدس بود. کلیهی اجناس اهدائی امت حزبالله پس از تهیه و تفکیک و بستهبندی توسط واحد تدارکات با توجه به درخواست یگانهای مهندسی جهادسازندگی استان، مستقر در مناطق غرب و جنوب کشور توسط کاروانهای اعزامی- تدارکاتی از مرکز استان به این مناطق، ارسال میشد. ارتباط تدارکاتی یگانهای استان و تأمین اقلام ضروری قرارگاههای چهارگانه مستقر در غرب و جنوب کشور (حمزه، نجف، کربلا، نوح) علیالخصوص در ایام عملیاتهای بزرگ از جمله فعالیتهای معاونت تدارکات محسوب میشد از طرف دیگر این بخش هماهنگی مستمر با دفتر ستاد پشتیبانی جنگ در شهرستانها و ستاد جذب و هدایت دبیرخانه پشتیبانی را بعهده داشت، همچنین هماهنگی لازم بین مراکز تدارکاتی ذیربط اعم از سپاه پاسداران، ارتش جمهوری اسلامی برای سرعت بخشیدن به امر ارسال کمکهای مردمی از وظایف واحد تدارکات بود.
وظیفهی دیگر واحد تدارکات تهیه و تأمین مواد اولیه کارخانههای فرآوردههای غذایی مانند کمپوت و کنسرو بود. واحد تدارکات با جمعآوری کمکهای مردمی و تأمین مواد اولیه کارخانجات با خرید و یا معاوضه، فرآوردههای غذایی مورد نیاز رزمندگان را تأمین میکرد.
از وظایف دیگر واحد تدارکات میتوان از بخش فروش نام برد. عمده وظایف این بخش بازاریابی سریع با عالیترین قیمت جهت فروش اجناسی بود که توان ارسال به موقع آنها برای رزمندگان ممکن نبود. از کارهای دیگر این واحد، کارگاههای تولیدی خواهران در مورد پخت نان، کلوچه و ... بستهبندی اجناس بود. در این بخش از مواد اولیه اهدایی مردم همچون آرد، قند، شکر و ... استفاده میشد.
از فعالیتهای دیگر تدارکات، راهاندازی و تهیه و تأمین کلیهی امور واحد تعمیرگاه بود این واحد که تعمیر ماشینآلات سبک و سنگین و دستگاههای راهسازی و ... را به عهده داشت نه تنها در ارتباط با ماشینآلات جهاد بلکه در ارتباط با ماشینآلات ارتش، سپاه و بسیج مستضعفین فعالیت داشت.
تعمیرگاهها به دو صورت فعال بودند: 1- تعمیرگاه ثابت 2- تعمیرگاه سیّار.
تعمیرگاه مرکزی (ثابت) شامل واحدهای 1-واحد مکانیکی، 2- واحد رادیاتورسازی، 3- واحد باطریسازی و دینام، 4- واحد فنرسازی، 5- واحد صافکاری، 6- واحد جوشکاری و برشکاری، 7- واحد سرویس کار سنگین.
جذب، آموزش و اعزام نیروهای مردمی از شهرها و روستاها به جبهههای نبرد
یکی از فعالیتهای جهاد سازندگی در طول جنگ، جذب نیروهای مردمی، آموزش و اعزام آنها به جبههها بود. از آنجا که جهاد سازندگی نهادی مردمی و از بطن مردم بود و به خاطر خدماتی که در مناطق محروم ارائه داده بود محبوبیت بسیاری میان اقشار مختلف روستایی داشت. جهاد با ایجاد پایگاههای مردمی در مساجد نیروها را به تناسب نیاز جبههها سازماندهی و اعزام میکرد. یکی از ویژگیهای جهاد در جذب نیرو، ارتباط مستقیم با شوراهای اسلامی روستایی بود. چون این نهاد مردم گرا و مردمی از بین خود مردم و با انتخاب خود روستاییان تشکیل شده بود، جایگاهی ویژه داشت. هر گاه این شوراها برای جبههها اعلام نیاز میکردند مردم فوج فوج به پایگاههای از قبل تعیینشدهی جهاد سازندگی میرفتند و ثبتنام میکردند و سپس بنا به ضرورت اعزام میشدند. به طور کلی جهاد سازندگی با اعزام بیش از 540000 نفر نیروی رسمی، مردمی و قرارداری به جبهههای جنگ و اهداء 3400 شهید، 12000 جانباز و 1200 آزاده نقش به سزایی در تأمین منابع انسانی برای جبهههای جنگ داشته است. جهاد سازندگی به خاطر بافت کاملا مردمیاش نشان داد که قادر است در سطح گستردهای نیروها، امکانات فنی و تخصصی مردمی را جذب کند. با تشکیل گردانهای مهندسی رزمی انصار در جهت تحقق بخشیدن به جنگ تمام عیار مردمی، با فراخوانی نیروهای فنی و تخصصی با سابقه در جنگ و اعضاء متخصص جهاد سازندگی و نیروهای آموزش دیده متعهد مردمی در مدت زمانی اندک تشکیل و سازماندهی شد، ضمن اینکه در عرصهی مهندسی رزمی جنگ از نظر سازماندهی، تخصص و ارائهی تجارب و به کار گیری طرحها و تکنیکهای نوین تحولی عظیم پدیدار گشت، در پشتیبانی فنی و تخصصی سپاه اسلام در پشت جبهه نیز در ابعاد گوناگون مورد نیاز جبههی نبرد مانند: ساخت ابزار آلات نظامی، ساخت مهمات، تحقیقات مهندسی و ... فعالیتهای اساسی و تحولات زیربنایی صورت پذیرفت. جهاد سازندگی با جذب نیروهای مردمی داوطلب متخصص و متعهد و آموزش آنها، این نیروها را در قالب گردانهای طرح انصار سازماندهی و گردانبندی کرد و پس از اجرای مانور در 27 خرداد سال 65 به مناسبت هفته جهاد سازندگی در تهران و شهرستانها، این ایثارگران را به جبههها اعزام کرد. گردانهای مهندسی رزمی انصار از جمله در عملیات بزرگ و غرورآفرین کربلای یک (آزادسازی شهر مهران) شرکت داشتند و با توجه به سازماندهی و تشکیلات منسجم و منظم در خدمت سپاهیان اسلام، اولین مرحلهی پیروزی در جنگ مردمی را به نمایش گذاشتند
عزیمت گردانهای انصار از استان ها به جبهههای جنگ در سال 1365
- استان مرکزی: اولین گردان انصار، متشکل از نیروهای آموزشدیده و متخصص در زمینه مهندسی-رزمی، آبی، خاکی و استحکامات جبهههای نبرد که توسط ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان آموزش دیده بودند، در این سال راهی مناطق جنگی شدند.
- استان همدان: نخستین گردان مهندسی-رزمی جهاد سازندگی استان همدان، در سال 1365 با عنوان گردان انصار، عازم جبهههای جنگ تحمیلی شدند. اعضای این گردان را جمعی از متخصصین و رانندگان دستگاههای راهسازی و نیروهای خدماتی مردمی تشکیل میدادند.
- استان سمنان: اعزام گردانهای انصار، گروهان مسلم ابن عقیل جمعی گردان ولیعصر(عج) شهرستان سمنان که متشکل از نیروهای اداری-مردمی و جهادگر با مهارتهای ساده و فنی
- استان سیستان و بلوچستان: اعزام گروهان از نیروهای مردمی-اداری و جهادگر با تخصصهای رانندهی ماشینالات سنگین، مکانیک، و نیروهای خدماتی
- استان مازندران: اکیپ از نیروهای داوطلب مردمی استان مازندران با تخصصهایی مانند راننده پایهیک، مکانیک، باطریساز، آپاراتی، بیسیمچی و...
- استان بوشهر: عزیمت نیروهای فنی داوطلب استان بوشهر به جبهههای نبرد.
فعالیتهای بهداشتی و درمانی جهاد سازندگی در مناطق جنگی
مناطق رویارویی و مقابله با دشمن بسیار گسترده و وسیع بود، در نتیجه گریزی نبود جز آنکه در دورهی آغازین جنگ، بخشهای بهداشتی و درمانی به صورت اکیپهای سیار مجهز به وسایل دارویی و پزشکی، پزشک، و پزشکیار، در کنار رزمندگان حضور یافته و به مداوای مجروحین بپردازند. این امر در بحبوحهی جنگ و زیر آتش دشمن آشکارا امری دشوار، اما غیرقابل اجتناب بود. پیش از تهاجم رژیم عراق به خرمشهر و آبادان، اکیپهای پزشکی به طور مرتب به بیمارستانهای طالقانی آبادان و ولیعصر خرمشهر اعزام میشدند و از این بیمارستانها به عنوان مراکز اصلی درمانی در این مناطق استفاده میکردند. از آنجا که فاصلهی برخی از مناطق جبهه به آبادان زیاد بود، با همکاری نیروهای جهاد قم، بیمارستانی صحرایی با ده دستگاه کاروان مجهز به امکانات پزشکی در منطقهی دارخویین ایجاد گردید. پس از اشغال جادهی آبادان توسط نیروهای عراقی، امکانات بیمارستان در قسمتهای اورژانس جبهه توزیع شد.
خدمات بهداشتی جهاد یزد مستقر در ایلام:
تاسیسات بهداشتی شامل ایجاد شانزده دستگاه حمام چند دوشه در محورهای عملیاتی میمک - شور شیرین قدیم و جدید مهران و چنگوله.
ساختن سرویس بهداشتی انفرادی در چهارصد و شصت مورد.
سمپاشی سنگرها در تمام مناطق عملیاتی زیر پوشش در 10 نوبت (از مهران تا سومار)
توزیع 400 حشره کش در منطقه (همان، 43).
خدمات بهداشتی جهاد تبریزمستقر در گیلان غرب؛
تاسیسات بهداشتی شامل احداث 7 دستگاه حمام در محورهای عملیاتی زیر پوشش احداث ده واحد اورژانس در محورها.
خدمات بهداشتی جهاد تبریز شامل سمپاشی سنگرها و تبلیغات بهداشتی در میان رزمندگان و ساکنین منطقه و نیز تشکیل واحد آموزش و اعزام کار آموزان به محورهای عملیاتی.
فعالیتهای جهاد خراسان مستقر در سومار:
خدمات بهداشتی شامل سمپاشی سنگرهای خط مقدم. تاسیس داروخانه در پاسگاه و توزیع داروهای اهدایی در محورهای عملیاتی.
انتشار جزوات بهداشتی در منطقه سومار و اقدام به ضد عفونی جسدهای عراقی در منطقه سومار.
ساخت انواع سنگرهای اجتماعی و انفرادی در پشت جبهه ها
جهاد سازندگی نقش بسیاری در ساخت سنگر در مناطق گوناگون بر عهده داشت. بعد از وقوع جنگ، سنگرهای خاصی در هر زمان جهت حفاظت از جان افراد و تجهیزات، متناسب با شرایط و امکانات محیط و نیز شرایط زمانی ساخته شده است ولی آنچه که همواره اهمیت داشته و مورد نظر بوده استفاده هر چه بیشتر از امکانات و مصالح طبیعی (به دلیل دارا بودن استتار طبیعی و رعایت مسائل اقتصادی) بوده است.
انواع مصالح و مزایا و معایب آنها:
بتن: بتن در مقابل فشار مقاومت بالایی دارد ولی در کشش عمل نمینماید و در صورتی که قسمتهایی از مقطع بتن تحت کشش قرار گیرد لازم است تا آن قسمتهای مسلح گردد و در آنها ارماتور کار گذاشته شود. از دیگر ویژگیهای بتن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- با استفاده از قالببندی میتوان برای اشکال گوناگون از بتن استفاده کرد.
- در مقایسه با دیگر مصالح دارای مخارج استفادهی مناسب است.
هنگام استفاده از بتن باید به مسائل زیر توجه کرد:
- دانهبندی مصالح شن و ماسه پیوسته باشد یعنی در مخلوط شن و ماسه دارای تمامی دانهها به اندازه مناسب باشد.
- برای استفادهی حداکثر از مقاومت بتن باید آب اضافه شده به مخلوط به اندازهی لازم باشد و اگر بیشتر باشد مقاومت بتن کاهش خواهد یافت.
- مصالح به کار رفته باید عاری از خاک و گرد و غبار باشند.
- بعد از ریختن بتن باید سعی شود تا قبل از استفاده بتن همواره مرطوب بماند.
فولاد:
- در مقابل فشار و کشش عملکرد خوبی دارد.
- جهت اتصالات میتوان به راحتی از جوشکاری استفاده کرد.
- برای جلوگیری از زنگ زدن استفادهی از ضدزنگ به راحتی مسئله را حل میکند.
برای پوشش سنگها معمولا از ورقهای فولادی استفاده میگردد. در این مورد باید توجه داد اگر قصد پوشاندن فواصل بزرگی را داریم لازم است تا از ورقهای مسطح استفاده ننموده و برای افزایش مقاومت آنها را به صورت کرکرهای در آوریم.
چوب:
- دارای مقاومت خوب و مناسب در مقابل فشار و کشش است.
- سبک است و میتوان به راحتی از آن طولهای گوناگون تهیه کرد.
- برای اتصال دادن قطعات به راحتی میتوان از میخ و پیچ استفاده کرد.
مصالح موجود در مناطق خاص:
چنانچه قبلا بیان گردید، ساخت انواع سنگر به طوری که هم از نظر اقتصادی و هم از نظر زمان به صرفه باشد بستگی زیادی به درک مناسب از موقعیت و مصالح موجود در منطقه دارد. به خصوص لازم است که اگر معادن سنگ در محل شناسائی گردیده باشند از آنها برای ساخت سنگرهای دائمی استفاده گردد. چرا که دارای مقاومت کافی بوده و اقتصادی هم هستند.
در بنایی با سنگ اگر چنانچه دارای امکانات خوبی باشیم حتی میتوان بالای دربها و پنجرهها را به صورت قوسی اجرا کنیم که علاوه بر استحکام خوب از مصرف تیرهای فلزی و بتنی هم اجتناب خواهد شد. همچنین اگر چنانچه در مناطقی باشد که امکان دسترسی به شاخههای درختان و نیزار باشد، از وجود آنها به عنوان سقف و غیره نیز میتوان استفاده کرد.
1- سنگر انفرادی:
2- سنگرهای اجتماعی:
الف- سنگرهای کنده شده به صورت خندق.
ب- سنگرهایی که به صورت پیشساخته و از بتن یا فلز هستند و اگر با رعایت اصول و ضوابط مربوطه نصب شوند به عنوان سنگرهای دائمی قابل استفادهاند.
فعالیت های فرهنگی و تبلیغاتی جهاد در جبهه و جنگ
در کنار خیل رزمندگانی که مهمات و سلاح بردوش داشتند و در جبههها از حریم مرزهای میهن اسلامی دفاع میکردند، گروهی نیز کار فرهنگی جبهه را به عهده داشتند که با توجه به عناصر شکلگیری نظام جمهوری اسلامی، امری بسیار مهم تلقی میشود. کار فرهنگی در همهی جنگهای تاریخ سابقه دارد و چه بسا پیروزیها یا شکستهایی که ناشی از بعضی فعالیتهای فرهنگی در جنگ بوده است. توجیه اعتقادی و ایدئولوژیکی رزمندگان و نیایش و رشد ابعاد معنوی آنها و تبلیغات حماسی که نوید پیروزی را داشته باشند همه از ابعاد کار فرهنگی در جبههها به شمار میروند.
در تاریخ نبردهای پیامبر (ص) و ائمه هدی (سلام الله علیهم اجمعین) نیز اشکال مختلفی از این نوع فعالیتها مشاهده میشود. همین مسئله در جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز به وجود داشت و بخش بسیار گستردهای از آن در اخنیار جهاد بود. از آنجا که جهاد در تمام اقصی نقاط کشورمان و حتی دورافتاده ترین نقاط برای محرومتزدایی حضور داشتند، بخشی از فعالیت های فرهنگی و تبلیغاتی جهاد در جبهه و جنگ و آموزش نیروهای فعال در بخشهای فرهنگی جبههها به عهده جهاد و واحد سمعی و بصری بود. بخش عظیمی از این کار مهم را امام امت و پس از آن علمای متعهد اسلام انجام میدادند. بدون تردید نقش پیامهای حیاتبخش امام و حضور روحانیون در جبههها یکی از عوامل اصلی پیروزیهای جنگ ایران و عراق بود.
شاخص دینمداری
واحدهای تبلیغات در تشکیلات پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در معاونت فرهنگی و نیروی انسانی قرار داشت و متشکل از چندین بخش مختلف بود که زیر نظر واحد تبلیغات قرار داشتند و عبارت بودند از: بخش سمعی و بصری که در قالب صدا و تصویر؛ ثبت و ضبط فعالیتهای گردانهای عملیاتی و در قالب عکس، نوارهای ویدئویی، نوارهای کاست، تهیه فیلمهای مستند جنگی نمایش فیلم، نمایش فیلمهای آموزشی.واحد سمعی و بصری خود متشکل بود از واحد بخش صوت، واحد ویدئو، واحد عکاسی، واحد تولید فیلمهای مستند جنگی. همچنین بخش هنری، انتشارات، مجله انصار، ارتباطات، و تدارکات.